SYBA Paper III SEM III Psychology book in marathi-munotes

Page 1

1 १
आजीवन ववकास आवि पौगंडावस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक ववकासाचा पररचय – I
घटक रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ आजीवन द्दवकासाची द्ददशाद्दभमुखता
१.२.१ आजीवन द्दवकासाची व्याख्या
१.२.२ आजीवन द्दवकासाची व्याप्ती
१.२.३ आजीवन द्दवकासावर मूलभूत प्रभाव
१.३ साराांश
१.४ प्रश्न
१.५ सांदभभ
१.० उविष्टे या घटकाचे वाचन केल्यानांतर तुम्ही समजू शकाल:
• आजीवन द्दवकास म्हणजे काय?
• आजीवन द्दवकासाची व्याप्ती काय आहे?
• आजीवन द्दवकासावर पररणाम करणारे घटक
१.१ प्रस्तावना मानवी जीवनाची कथा ही एक आकषभक कथा आहे द्दजने प्राचीन काळापासून लोकाांच्या
मनात कुतुहल द्दनमाभण केले आहे. मानवी जीवनाबिलची उत्सुकता अगदी ५ वषाांच्या लहान
मुलाांमध्येही द्ददसून येते. मुले बरेचदा त्याांच्या आईला द्दवचारतात, की ते कुठून आले आहेत,
एखादे भावांड आईच्या पोटात कसे आले, ते अगदी तत्त्वज्ञानात्मक प्रश्न जसे की मृत्यू म्हणजे
काय, एखादी व्यक्ती मृत्यूनांतर कुठे जाते आद्दण त्या व्यक्तीचे काय होते. लहान मुलाांमधील
आद्दण प्रौढाांमधील मानवी जीवनाबिलची ही उत्सुकता न्याय्य आहे, कारण गभाभतील
जन्मापासून मृत्यू पयांत जीवनाच्या सवभ क्षेत्ाांत सतत बदल तसेच वाढ होत आहे.
मानसशास्त्रज्ञाांनादेखील हे जाणून घेण्यात स्वारस्य आहे, की:
• लोकाांचा त्याांच्या सांपूणभ आयुष्यात शारीररकदृष्ट्या कसा द्दवकास होतो. पारांपाररक
पद्धतीने गभभधारणेतून जन्मलेली व्यक्ती ही वैद्यकीय सहाय्याद्वारे गभभधारणेतून
जन्मलेल्या व्यक्तीपेक्षा वेगळी आहे का, जसे की टेस्ट-ट्यूब बाळे. ते अपारांपररक
पद्धतीने जन्माला आले आहे हे कळल्यावर मूल कसे प्रद्दतद्दिया देते, हे जाणून घेण्यास munotes.in

Page 2

मानसशास्त्र
2 देखील ते (मानसशास्त्रज्ञ) उत्सुक असतात. अशी मुले पारांपाररक पद्धतीने जन्माला
आलेल्या मुलाांपासून कोणत्याही प्रकारे द्दभन्न आहेत का?
• मुलाच्या अनुवाांद्दशक स्वरूप आद्दण सामाद्दजक पयाभवरणाचा त्याचे व्यद्दक्तमत्त्व, बुद्धी
आद्दण सामाद्दजक सांबांध याांवर कसा पररणाम होतो. एखाद्या व्यक्तीचे व्यद्दक्तमत्त्व-
वैद्दशष्ट्ये, क्षमता, प्रद्दतभा तसेच आरोग्य हे जनुकाांद्वारे आद्दण पयाभवरणामुळे द्दकतपत
द्दनधाभररत होते हे जाणून घेण्यास द्दवकासवादी शास्त्रज्ञ इच्छुक आहेत.
• लहान मूल त्याच्या सभोवतालचे जग समजून घेण्याची कशा प्रकारे सुरूवात करते?
एखाद्या व्यक्तीची द्दवचारसरणी एका ठराद्दवक जीवनिमानांतर कशी बदलते? एखादे
मूल स्वतः आद्दण इतराांमध्ये कधी आद्दण कशा प्रकारे फरक करते, म्हणजेच त्याची
स्व-सांकल्पना कधी द्दवकद्दसत होते? एकदा बालवयात स्व-सांकल्पना द्दवकद्दसत
झाल्यानांतर द्दतच्यामध्ये नांतर होणार बदल हा इतर अनुभवाांवर अवलांबून असतो का,
की ती द्दस्थर राहते आद्दण ही स्व-सांकल्पना मुलाच्या वतभनाला कशा प्रकारे प्रभाद्दवत
करते? त्याची भाषा, त्याच्या द्दवद्दवध शारीररक आद्दण बोधद्दनक क्षमता कशा प्रकारे
आद्दण कोणत्या वया त द्दवकद्दसत होतात ?
• त्याची भावद्दनक पररपक्वता कशी द्दवकद्दसत होते? बरेचदा आपण पाहतो, ज्या गोष्टी
द्दकांवा समस्या लहान मुलासाठी खूप महत्वाच्या होत्या, त्या मूल एकदा की मोठे झाले
की महत्त्वाच्या राहत नाहीत.
• वृद्धावस्थेचा त्या व्यक्तीच्या शारीररक आद्दण बोधद्दनक क्षमता, व्यद्दक्तमत्त्व आद्दण
भावद्दनक आरोग्य याांवर काय पररणाम होतो?
केवळ वाढत्या वयामुळे वतभनामध्ये होणारे बदल जाणून घेण्यातच नाही, तर अनेक
वषाांनांतरदेखील वतभनात काय द्दस्थर राहते हे जाणून घेण्यात द्दवकासवादी शास्त्रज्ञ रूची
ठेवतात. या सवभ प्रश्नाांची उत्तरे शोधण्यासाठी सवाांत प्रथम आपण आजीवन द्दवकास म्हणजे
काय, त्याची व्याप्ती आद्दण नांतर या आजीवन द्दवकासाला प्रभाद्दवत करणारे घटक याांद्दवषयी
समजून घेण्यापासून सुरुवात करूया. आजीवन द्दवकासाबिल द्दवद्दवध मानसशास्त्रज्ञाांचे
वेगवेगळे मत कसे होते हेदेखील आपण जाणून घेऊया. आजीवन द्दवकास क्षेत्ात सांशोधन
कसे केले जाते आद्दण ते सांशोधन कसे लागू केले जाऊ शकते, तसेच आजीवन द्दवकास
क्षेत्ात सांशोधन करताना कोणत्या नैद्दतक मागभदशभक तत्त्वाांचे पालन केले पाद्दहजे यावर
आपण द्दवचार करणार आहोत.
१.२ आजीवन ववकासाची वदशाविमुखता (ORIENTATION TO LIFESPAN DEVELOPMENT) आजीवन द्दवकासाच्या द्ददशाद्दभमुखतेच्या दृष्टीने आपण आजीवन द्दवकासाची व्याख्या आद्दण
व्याप्ती पाहणार आहोत तसेच आजीवन द्दवकासाला प्रभाद्दवत करणारे घटकदेखील आपण
पाहणार आहोत.
munotes.in

Page 3

आजीवन द्दवकास आद्दण पौगांडावस्थेतील शारीररक आद्दण बोधद्दनक द्दवकासाचा पररचय – I
3 १.२.१ आजीवन ववकासाची व्याख्या ( Defining Lifespan Development):
आजीवन द्दवकास हे अभ्यासाचे असे क्षेत् आहे की ज्यामध्ये गभभधारणेपासून मृत्यू पयांत
मानवी द्दवकासाची सांपूणभ प्रद्दिया अभ्यासली जाते. त्यामध्ये मानवी जीवनाच्या द्दवद्दवध
टप्प्याांवर होणाऱ्या शारीररक, बोधद्दनक, वतभनात्मक, सामाद्दजक, आद्दण भावद्दनक , बदलाांचा
शास्त्रीय दृष्ट्या अभ्यास केला जातो.
या व्याख्येची ठळक वैवशष्ट्ये:
• शास्त्रीय (Scientific): मानसशास्त्राच्या इतर कोणत्याही क्षेत्ाप्रमाणेच, आजीवन
द्दवकास या क्षेत्ातदेखील जीवनाच्या द्दवद्दवध पैलूांचे सांशोधन करण्यासाठी शास्त्रीय
पद्धतींचा वापर केला जातो. त्यासाठी गृद्दहतकाांची द्दनद्दमभती केली जाते, द्दवकासाबिलचे
द्दसद्धाांत द्दवकद्दसत केले जातात, त्या गृद्दहतकाांची चाचणी करण्यासाठी सांशोधन पद्धती
वापरली जाते आद्दण नांतर त्या गृद्दहतकाांची अचूकता पडताळण्यासाठी शास्त्रीय तांत्ाांचा
वापर केला जातो.
• मानवी ववकास ( Human Development): जरी मानसशास्त्राच्या इतर शाखाांमध्ये
आपण प्राण्याांच्या वतभनाचा सुद्धा अभ्यास करत असलो तरी आजीवन द्दवकास हा
केवळ मानवी द्दवकासावर केंद्दित आहे. यामध्ये द्दवकासाची सावभद्दत्क तत्त्वे समजून घेणे,
तसेच मानवी द्दवकासावर साांस्कृद्दतक, वाांद्दशक आद्दण मानवजातीय (ethnic) फरक
याांचा प्रभाव समजून घेणे समाद्दवष्ट आहे. द्दशवाय, हे गुणधमभ (traits) आद्दण वैद्दशष्ट्याांवर
आधाररत व्यद्दक्तभेदाचा देखील अभ्यास करते. थोडक्यात, हे सांपूणभ आयुष्यभर
होणारी वाढ आद्दण द्दवकास याांकडे लक्ष देते, म्हणजेच गभाभतील जन्मापासून ते
मृत्यूपयांत. वाढ म्हणजे आकार वाढणे (उदा. उांची वाढणे) आद्दण द्दवकास म्हणजे
पररपक्वतेच्या द्ददशेने होणारी प्रगती (उदा. बोधद्दनक क्षमताांचा द्दवकास).
• वस्थरता (Stability): आजीवन द्दवकासामध्ये जीवनाशी द्दनगडीत अशी द्दवद्दवध क्षेत्े
आद्दण कालावधी ज्यात व्यक्तीमध्ये बदल आद्दण द्दवकास द्ददसून येतो, आद्दण अशी क्षेत्े
आद्दण वतभन ज्यामध्ये पूवीच्या वतभनात सुसांगतता आद्दण सातत्य द्ददसून येते,
याांचादेखील अभ्यास केला जातो.
• लववचकता (Plasticity): द्दवकासवादी शास्त्रज्ञाांचा असा द्दवश्वास आहे, की आपल्या
जीवनाच्या प्रत्येक भागात अगदी गभाभतील जन्मापासून ते मृत्युपयांत आयुष्यभर
सातत्याने आपला द्दवकास होत असतो. लोकाांमध्ये आयुष्यभर सतत बदल आद्दण वाढ
होत असते. आपण असे म्हणू शकत नाही, की वाढ आद्दण द्दवकास केवळ आयुष्याच्या
काही द्दवद्दशष्ट कालावधीत होतो (उदा. बालपण). बदलण्याची क्षमता जीवनाच्या
कोणत्याही कालावधीपुरती मयाभद्ददत नाही. लोक कोणत्याही वयात प्रद्दतद्दिया देणे
आद्दण सभोवतालच्या पररद्दस्थतीशी जुळवून घेणे द्दशकू शकतात (बॉईड आद्दण बी ,
२००९). लोक आयुष्यभर वाढण्याची आद्दण बदलण्याची क्षमता राखून असतात, ते
नवीन सवयी द्दवकद्दसत करू शकतात द्दकांवा जुन्या सवयी सोडून देऊ शकतात. परांतु,
हे अखांद्दडत बदल घडून येत असले तरीही काही बाबींमध्ये आपले वतभन कायम द्दकांवा
द्दस्थर राहते. munotes.in

Page 4

मानसशास्त्र
4 १.२.२ आजीवन ववका साची व्याप्ती (Scope of Lifespan Development):
आजीवन द्दवकासाचा अभ्यास करण्यासाठी द्दवकासवादी शास्त्रज्ञ द्दवद्दवध क्षेत्ाांत कायभरत
आहेत. या क्षेत्ाांचे वगीकरण आजीवन द्दवकासातील प्रासांद्दगक क्षेत्े (topical areas) आद्दण
वयोमयाभदा क्षेत्े (age range areas) असे केले जाऊ शकते. यातील प्रत्येक वगभ पाहूया.
अ) आजीवन ववकासातील प्रासंवगक क्षेत्रे (Topical Areas):
द्दवकासवादी शास्त्रज्ञाांद्वारे अभ्यासली जाणारी काही प्रासांद्दगक क्षेत्े खालीलप्रमाणे आहेत:
i) शारीररक ववकास ( Physical Development):
शारीररक द्दवकास अभ्यास करण्यात स्वा रस्य असलेले द्दवकासवादी शास्त्रज्ञ खालील
बाबींचा तपास करतात:
• आपला मेंदू, मज्जासांस्था, स्नायू आद्दण वेदन इांद्दिये आपल्या द्दवकासाला कसे
प्रभाद्दवत करतात ?
• अपक्व जन्मामुळे (premature birth) आजीवन द्दवकासावर होणारे दीघभकालीन
पररणाम काय आहेत?
• आईच्या दुधाचे काय फायदे आहेत?
• लठ्ठपणासाठी कोणते घटक जबाबदार आहेत?
• प्रौढ लोक तणावाचा ( stress) सामना कसा करतात ?
• वृद्धत्वाची अांतगभत आद्दण बाह्य द्दचन्हे कोणती आहेत?
• मृत्यूची व्याख्या कशी करता येईल?
• आपल्या जैद्दवक गरजा जसे द्दक अन्न, भूक, पेय (तहान), झोप इत्यादींशी द्दनगडीत
गरज, आपल्या वतभनाला कशा प्रभाद्दवत करतात आद्दण घडवतात? कुपोषण मानवी
वाढीला कसे प्रभाद्दवत करते, वाढत्या वयानुसार एखाद्याची शारीररक कृती कशी कमी
होते इत्यादींचादेखील अभ्यास करते (फेल आद्दण द्दवल्यम्स, २००८; मुईनोस आद्दण
बॅलेस्टेरोस, २०१४).
ii) बोधवनक ववकास ( Cognitive De velopment):
आजीवन होत असणाऱ्या बोधद्दनक द्दवकासाचा अभ्यास करण्यात स्वारस्य असणारे
मानसशास्त्रज्ञ एखाद्या व्यक्तीच्या बौद्दद्धक क्षमताांमध्ये होणारी वाढ आद्दण बदल द्दतच्या
वतभनाला कसे प्रभाद्दवत करतात हे पाहतात. बोधद्दनक द्दवकासवादी शास्त्रज्ञ (Cognitive
Developmentalists ) अध्ययन, स्मृती, समस्या-द्दनवारण कौशल्ये आद्दण बुद्दद्धमत्ता या
सवाांना आपला द्दवकास कशा प्रकारे प्रभाद्दवत करतो याची तपासणी करतात. ते खालील
बाबींचादेखील अभ्यास करतात: munotes.in

Page 5

आजीवन द्दवकास आद्दण पौगांडावस्थेतील शारीररक आद्दण बोधद्दनक द्दवकासाचा पररचय – I
5 एखाद्याच्या आयुष्यातील समस्या-द्दनवारण कौशल्ये बऱ्याच कालावधीनांतर कशा
बदलतात? (How problem – solving skills change over the course of one ‘s
life)
लोक त्याांच्या शैक्षद्दणक यश आद्दण अपयशाचे ज्या प्रकारे स्पष्टीकरण देतात, त्या पद्धतीत
काही साांस्कृद्दतक भेद आहेत का? उदाहरणाथभ, भारतात, सामान्यत: द्दवद्यार्थयाांचा कल
त्याांच्या उत्कृष्ट शैक्षद्दणक यशाचे श्रेय (कुटुांबातील) ज्येष्ठ व्यक्तींचे आशीवाभद आद्दण
द्दहतद्दचांतकाांच्या शुभेच्छा याांना देण्याकडे असतो, पण ते त्याांच्या शैक्षद्दणक अपयशाचा सांबांध
त्याांच्या स्वतःच्या उणीवाांशी जोडतात. इतर शबदाांत साांगायचे तर, द्दवद्याथी यशाचे
बाह्यकरण करतात ( externalize), तर अपयशाांचे आांतरीकरण करतात (internalize).
दुसऱ्या टोकाला, पाश्चात्य सांस्कृतींमध्ये, द्दवद्याथी याच्या अगदी उलट करतात. याचा
भारतीय द्दवद्यार्थयाांचा स्व-आदर आद्दण भद्दवष्यात जोखीम घेण्याचे वतभन याांवर लक्षणीय
पररणाम होतो.
बोधवनक ववकास अभ्यासिाऱ्या ववकासवादी शास्त्रज्ांना खालील बाबींचा शोध
घेण्यात स्वारस्य आहे:
 अभभकावस्थेपासून (infancy) सवाांत अगोदरच्या आठवणी कोणत्या आहेत, ज्या मूल
आठवू शकेल?
 मुलाांना आयुष्यातील अगोदरचे महत्त्वपूणभ अनुभव द्दकांवा आघातजन्य घटना
(traumatic events) आठवतात का आद्दण जर त्याांना आठवत असतील, तर या
आठवणींचा पुढील आयुष्यातील त्याांच्या वतभनावर कसा पररणाम होतो, याचा शोध
घेण्यातदेखील त्याांना स्वारस्य आहे (पेद्दनडो आद्दण इतर, २०१२).
 दूरद्दचत्वाणी (television) पाहण्याचा एखाद्या व्यक्तीच्या बौद्दद्धक द्दवकासावर कशा
प्रकारे पररणाम होतो?
 द्दद्वभाद्दषक (bilingual) असणे बौद्दद्धक क्षमताांच्या द्दवकासाला प्रभाद्दवत करते का?
 द्दकशोरवयीन मुलाचा अहमकेंिीपणा (egocentrism) त्याच्या जगाद्दवषयी असणाऱ्या
दृद्दष्टकोनावर पररणाम करतो का ?
 नीद्दतमूल्ये (ethics) आद्दण वांशभेद (racial differences) आद्दण बुद्धी याांमध्ये काय
सांबांध आहे?
 वयानुसार बुद्दद्धमत्ता कमी होते का?
 एखाद्या व्यक्तीची सजभनशीलता आद्दण बुद्धी या दोन्हींमध्ये काही सांबांध आहे का?
अशा प्रकारचे सांशोधन हे आजीवन द्दवकासाद्दवषयीच्या आपल्या आकलनास योगदान करू
शकते, द्दवशेषत: युद्धग्रस्त भाग जसे की सीररया, पॅलेस्टाईन द्दकांवा काश्मीर सारख्या
दहशतवादग्रस्त भागात. munotes.in

Page 6

मानसशास्त्र
6 iii) व्यविमत्त्व आवि सामावजक ववकास ( Personality and Social
Development):
व्यद्दक्तमत्त्व द्दवकास म्हणजे एका व्यक्तीला जीवनातील काही कालावधीनांतर दुसऱ्या
व्यक्तीपासून द्दभन्न ठरवणाऱ्या गुणधमाांमधील स्थैयभ आद्दण बदल याांचा अभ्यास होय.
सामाद्दजक द्दवकास हा व्यक्तीच्या इतराांशी असणाऱ्या आांतरद्दिया आद्दण नाती याांमध्ये
जीवनातील एका कालावधीनांतर ज्या प्रकारे वाढ होते, बदल होतात आद्दण स्थैयभ येते
त्याच्याशी द्दनगडीत आहे.
व्यद्दक्तमत्त्व द्दवकासामध्ये स्वारस्य असणारे द्दवकासवादी मानसशास्त्रज्ञ असे प्रश्न उपद्दस्थत
करतात, जसे की सांपूणभ जीवनात द्दस्थर आद्दण द्दचरस्थायी असे कोणते व्यद्दक्तमत्त्व गुणद्दवशेष
आहेत का? वांशवाद द्दकांवा दाररि्य द्दकांवा घटस्फोट आपल्या द्दवकासाला कशा प्रकारे
प्रभाद्दवत करतात , याचा तपास करण्यात सामाद्दजक द्दवकासवादी मानसशास्त्रज्ञाांना स्वारस्य
आहे (इव्हान्स आद्दण इतर, २००८; द्दटन, २०१४). त्याांना अशा द्दवषयाांत स्वारस्य आहे,
जसे की नवजात बालकाच्या त्याची आई आद्दण इतराांना प्रद्दतद्दिया देण्याच्या वेगवेगळ्या
पद्धती, बालकाला द्दशस्त लावण्याचा सवाभत प्रभावी मागभ, मुलाांमध्ये द्दलांग ओळखीचा
(gender identity) द्दवकास, द्दकशोरवयीन मुलाांच्या स्वहत्येची (suicide) कारणे, मुक्त-
रोमाांचक भावनाप्रधान जोडीदाराच्या ( romantic partner) द्दनवडीमध्ये योगदान करणारे
घटक, पालकाांच्या घटस्फोटाचा एखाद्या व्यक्तीच्या आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्याांवर
होणारा पररणाम , अगदी द्दनकट आलेल्या मृत्यूला (imminent death) सामोरे जातानाचे
भावद्दनक पैलू, इत्यादी.
ब) ववकासाशी वनगवडत वयोमयाादा आवि व्यवििेद (Age Ranges and
Individual Differences with respect to Development):
वर वणभन केलेल्या प्रासांद्दगक क्षेत्ाांव्यद्दतररक्त द्दवकासवादी शास्त्रज्ञ एका ठराद्दवक कक्षेकडेसुद्धा
लक्ष देतात. सांपूणभ जीवन हे सामान्यतः चार वयोमयाभदा द्दवभागले जाते, म्हणजे:
१) जन्मपूवभ कालावधी (मातेच्या गभभधारणेपासून बालकाच्या जन्मापयांत),
२) अभभकावस्था (Infancy) आद्दण बालकावस्था ( Toddlerhood) ( जन्म ते तीन वषे),
३) शालापूवभ कालावधी (Preschool Period) ( ३ ते ६ वषे),
४) मध्य बालकावस्था ( Midd le Childhood) ( ६ ते १२ वषे),
५) पौगांडावस्था (Adolescence) ( १२ ते २० वषे),
६) युवा प्रौढावस्था (Young Adulthood) ( २० ते ४० वषे),
७) मध्य प्रौढावस्था ( Middle Adulthood) ( ४० ते ६५ वषे),
८) उत्तर प्रौढावस्था ( Late Adulthood) ( ६५ ते मृत्यू).
munotes.in

Page 7

आजीवन द्दवकास आद्दण पौगांडावस्थेतील शारीररक आद्दण बोधद्दनक द्दवकासाचा पररचय – I
7 या द्दवस्तृत वयोमयाभदा (age ranges) सामाद्दजक सांरचना (social constructions)
आहेत.
सामावजक संरचना (Social Construction):
सामाद्दजक सांरचना ही वास्तवाची एक सामाईक कल्पना आहे जी मोठ्या प्रमाणावर
स्वीकारली जाते, पण ती तत्कालीन समाज आद्दण सांस्कृती याांचे फद्दलत असते. म्हणून
एखाद्या कालखांडातील वयोमयाभदा आद्दण ते कालखांडसुद्धा स्वैरपणे आद्दण साांस्कृद्दतक
दृष्ट्या प्राप्त झालेले असतात. उदाहरणाथभ, १७ व्या शतकादरम्यान एक द्दवशेष कालावधी
म्हणून बाल्यावस्थेची सांकल्पना अद्दस्तत्वात नव्हती. या काळादरम्यान, मुलाांना केवळ
प्रौढाांची लघुप्रद्दतकृती (miniature adults) म्हणून पाद्दहले गेले. त्याचप्रमाणे, प्रौढत्वाचा
काळ जो २० वषाांपासून सुरू होतो असे मानले जाते, त्यात देखील सांस्कृतीनुसार द्दभन्नता
द्ददसून येते. पाश्चात्य सांस्कृतींमध्ये, एकोणीस वषाांपयांतचे वय द्दकशोरवय मानले जाते आद्दण
वीस हे प्रौढत्वाच्या प्रारांभाचे द्दचन्ह आहे. परांतु, सध्याच्या द्दशक्षण -प्रणालीत,
द्दकशोरवयापासून ते प्रौढत्वापयांतच्या या बदलामुळे लोकाांच्या जीवनात कोणतेही महत्त्वपूणभ
बदल घडून येत नाहीत. ते (बदल) लोकाांमध्ये आणखी काही वषे उच्च द्दशक्षण-सांस्थाांमध्ये
असेपयांत राहतात (उदा. वैद्यकीय द्दवद्याथी) आद्दण त्याांच्या जीवनात खरा बदल तेव्हा होतो,
जेव्हा ते त्याांचे द्दशक्षण सांपवून कायभदलात प्रवेश करतात, ज्या वेळी त्याांचे वय वय चोवीस
द्दकांवा त्याच्या जवळपास असू शकते. ते कोणत्या वयात कायभदलात प्रवेश करतील हे ते
घेत असलेल्या द्दशक्षणाच्या अभ्यासिमावरदेखील अवलांबून आहे. म्हणून, त्याांच्यासाठी
प्रौढत्व तेव्हाच सुरू होईल जेव्हा ते कायभदलात प्रवेश करतील. काही सांस्कृतींमध्ये, प्रौढत्व
वर नमूद केलेल्या वयापेक्षा खूपच अद्दधक लवकर सुरू होते. उदाहरणाथभ, भारत आद्दण
गरीबी असणाऱ्या इतर देशाांमध्ये, गरीब कुटुांबातील मुले त्याांच्या कुटुांबाांना आधार
देण्यासाठी आठ द्दकांवा नऊ वषाांच्या कोवळ्या वयात कायभदलात प्रवेश करू शकतात. जरी
गरीब कुटुांबाांतील मुलाांना कायभदलात सामावून घेतले जात नाही, तरी त्याांच्याकडून लहान
भावांडाांच्या मुलाांच्या सांगोपनात आद्दण प्रौढाांप्रमाणे घरगुती कामाांमध्ये सहभागी होण्याची
अपेक्षा केली जाऊ शकते.
काही मानसशास्त्रज्ञाांनी पूणभपणे नवीन द्दवकास कालावधींचा प्रस्ताव माांडला आहे.
उदाहरणाथभ, अनेट (२०१०) म्हणाले, की पौगांडावस्थेचा द्दवस्तार प्रारांद्दभक उदयोन्मुख
प्रौढत्वापयांत होतो. प्रारांद्दभक प्रौढावस्थेचा द्दवस्तार वय वषे वीसच्या मध्यापयांत होतो. या
काळादरम्यान, लोक द्दकशोरवयीन नसतात , पण त्याच वेळी ते प्रौढाांच्या जबाबदाऱ्याही
स्वीकारत नाहीत. हा तो काळ आहे, जेव्हा ते स्वत:साठी वेगवेगळ्या ओळखींचा स्व-केंद्दित
शोध घेत असतात. त्याांच्या आयुष्यात ते काय करू इद्दच्छतात हे शोधण्याचा ते प्रयत्न
करत असतात. पररणामी , वेगवेगळ्या लोकाांच्या जीवनात घटना घडण्याच्या वेळेत खूप
मोठा फरक असतो. व्यक्ती वेगवेगळ्या गतीने पररपक्व होतात आद्दण वेगवेगळ्या टप्प्याांवर
द्दवकासाचे महत्त्वाचे टप्पे गाठतात. अगदी पयाभवरणसुद्धा महत्त्वपूणभ भूद्दमका बजावते.
उदाहरणाथभ, द्दववाह द्दवद्दशष्ट वय एका सांस्कृतीपासून दुसऱ्या सांस्कृतीमध्ये द्दभन्न असते, जे
द्दववाहाच्या कायाांवर अवलांबून असते. उदाहरणाथभ, द्दहांदू तत्त्वज्ञानानुसार, मानवी जीवन चार
कालखांडाांमध्ये द्दवभागले गेले आहे: ब्रम्हचयभ (द्दवद्याथी जीवन), गृहस्थाश्रम (द्दववाद्दहत
जीवन- घराची स्थापना करणे आद्दण कुटुांबाची काळजी घेणे), वानप्रस्थाश्रम (सेवाद्दनवृत्ती) munotes.in

Page 8

मानसशास्त्र
8 आद्दण सांन्यास (जीवनाचा त्याग करणे). जीवनातील हे टप्पे त्या भूद्दमका द्दकांवा कतभव्याांच्या
आधारावर सांकद्दल्पत केलेल्या आहेत, ज्या एखाद्या व्यक्तीला समाजाचा उपयुक्त सदस्य
म्हणून पार पाडायच्या असतात आद्दण ते द्दवकास प्रद्दियेवर आधाररत नाहीत. पूवी
बालद्दववाहाची प्रथा होती , ज्यात पालक त्याांच्या अगदी काही मद्दहन्याांच्या मुला-मुलींचे
द्दववाह करायचे. त्याांनी कधी आद्दण कोणाशी द्दववाह करावा हे ठरवण्यास मुला-मुलींना
द्दनवड-स्वातांत्र्य नव्हते. त्यानांतर २००६ मध्ये, बालद्दववाह कायदा , २००६ द्वारे,
बालद्दववाहाला बेकायदेशीर ठरवण्यात आले आद्दण द्दववाह करण्यासाठी मुलाचे कायदेशीर
वय २१, तर मुलीसाठी १८ वषे द्दनद्दश्चत करण्यात आले. परांतु, बालद्दववाह बेकायदेशीर
असली तरीही ती प्रथा अजूनही काही द्दठकाणी प्रचलनात आहे. अशाप्रकारे, जीवनातील
वेगवेगळ्या टप्प्याांची सुरूवात सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक सांदभाभवर अवलांबून असते (लाल,
२०१५).
जेव्हा द्दवकासवादी मानसशास्त्रज्ञ वयोमयाभदाांबिल बोलतात, ते सरासरीबिल बोलत
असतात - एक असा सरासरी कालावधी , जेव्हा लोक तो (द्दवकासात्मक) मैलाचा टप्पा
गाठतात. काही मुले हे टप्पे सरासरीपेक्षा लवकर द्दकांवा नांतर गाठतील, तर इतर त्याांना
सरासरी वेळी साध्य करतील.
क) प्रसंग आवि वय यांमधील दुवा (Link between Topics and Ages):
जीवनातील प्रत्येक द्दवस्तृत क्षेत्, जसे की शारीररक, बोधद्दनक, सामाद्दजक आद्दण व्यद्दक्तमत्व
द्दवकास आजीवन महत्वाची भूद्दमका बजावते. द्दवकास तज्ञ सामान्यत: एखाद्या कालावधीत
एका क्षेत्ावर जोर देतात, जसे की:
• जन्मपूवभ कालावधी (prenatal period) द्दकांवा पौगांडावस्थे (adolescence)
दरम्यान होणारा शारीररक द्दवकास इत्यादी.
• पूवभ शालेय (preschool years) वषाांमध्ये होणारा सामाद्दजक द्दवकास.
• प्रौढत्वाच्या उत्तराधाभतील (late adulthood) सामाद्दजक सांबांध इत्यादी.
काही जण व्यापक दृष्टीकोन अनुसरून जीवनाच्या प्रत्येक सांपूणभ कालावधीतील बोधद्दनक
द्दवकास अभ्यासू शकतात.
१.२.३ ववकासावरील मूलिूत प्रिाव (Basic Influences on Development):
समूह / गट (Cohort):
समूह द्दकांवा गट हा अशा लोकाांच्या समूहाला उल्लेद्दखत करतो, ज्याांचा जन्म एकाच वेळी
एकाच द्दठकाणी झालेला आहे. प्रमुख सामाद्दजक घटना, जसे की युध्द, आद्दथभक
उलथापालथ आद्दण उदासीनता , दुष्काळ, महामारी इत्यादी द्दवद्दशष्ट गटातील सदस्याांना
एकसमानपणे प्रभाद्दवत करतात.
बाल्टेझ, रीझ आद्दण द्दलपद्दझट (१९८०) याांनी आजीवन द्दवकासावर होणारे तीन प्रमुख
प्रभाव ओळखले आहेत. त्यात प्रमाद्दणत वय -श्रेणीबद्ध (normative age -graded) प्रभाव, munotes.in

Page 9

आजीवन द्दवकास आद्दण पौगांडावस्थेतील शारीररक आद्दण बोधद्दनक द्दवकासाचा पररचय – I
9 प्रमाद्दणत इद्दतहास -श्रेणीबद्ध (normative history -graded) प्रभाव आद्दण अप्रमाद्दणत
जीवन-घटना (non-normative life event) प्रभाव याांचा समावेश होतो. परांतु, हे प्रभाव
गद्दतशील (dynamic) आहेत. ते सतत बदलत असतात आद्दण एकमेकाांशी सांबांद्दधत
असतात. या तीन प्रभावाांमधील सांबांध बदलत राहतो आद्दण जीवनाच्या वेगवेगळ्या
टप्प्याांमध्ये तो द्दभन्न असतो.
वय-वगीकृत प्रिाव (Age-graded influence):
वय श्रेणीबद्ध प्रभाव कालानुिद्दमक वयाशी (chronological age) सांबांद्दधत असतात. हे
जैद्दवक (biological) आद्दण पयाभवरणीय (environmental) प्रभाव आहेत जे एका द्दवद्दशष्ट
गटातील व्यक्तींसाठी समान असतात आद्दण या प्रभावाांचा त्या व्यक्ती कधी द्दकांवा कोठे
वाढले (मोठे झाले) याच्याशी काही सांबांध नसतो. उदाहरणाथभ, जैद्दवक घटना, जशा की
पौगांडावस्था (puberty) आद्दण रजोद्दनवृत्ती (menopause), या सावभद्दत्क घटना आहेत,
ज्या सवभ समाजात जवळपास एकाच वेळी घडतात. त्याचप्रमाणे, सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक
घटनेला – जसे की औपचाररक द्दशक्षणातील प्रवेश (entry into formal education) -
वय-श्रेणीबद्ध प्रभाव मानले जाऊ शकते, कारण ती बहुतेक सांस्कृतींमध्ये वयाच्या ६
वषाांच्या आसपास घडते. प्रत्येक सांस्कृती आद्दण उपसांस्कृतींचा त्याांचा स्वतःचा वय-
सांबांद्दधत प्रभावाांचा सांच असतो. उदाहरणाथभ, भारतीय सांस्कृतीत, मुलीचे २० वषाांच्या
वयात लग्न करणे हा वय श्रेणीबद्ध प्रमाद्दणत प्रभाव असेल, पण पाद्दश्चमात्य सांस्कृतींमध्ये ते
अप्रमाद्दणत असेल.
इवतहास-श्रेिीबद्ध प्रिाव (History -graded influence):
प्रमाद्दणत इद्दतहास -श्रेणीबद्ध प्रभाव हे जीवनातील ते प्रभाव असतात, जे ऐद्दतहाद्दसक
काळाशी सांबांद्दधत असतात आद्दण एखाद्या सांस्कृतीत बहुतेक लोक ते अनुभवतात. हे एका
द्दवद्दशष्ट ऐद्दतहाद्दसक क्षणाशी सांबांद्दधत जैद्दवक (biological) आद्दण पयाभवरणीय
(environmental) प्रभाव आहेत. उदाहरणाथभ, त्सुनामी ही पयाभवरणीय प्रभाव असेल
आद्दण एखाद्या देशातील आद्दथभक डबघाई (economic meltdown) हीदेखील पयाभवरणीय
प्रभाव आहे. रोगाची साथ/ महामारीला (epidemic) जैद्दवक प्रभाव मानले जाऊ शकेल.
नाझी राजवटीत ज्यूांनी अनुभवलेला सवभनाश (Holocaust), २००८ मध्ये मुांबईतील लोक
ज्याचे साक्षीदार झाले तो २६/११ चा दहशतवादी हल्ला द्दकांवा न्यूयॉकभमध्ये ज्याांनी वल्डभ
ट्रेड सेंटरवर ९/११ च्या दहशतवादी हल्ल्यामुळे जी अनुभवली ती जैद्दवक आद्दण
पयाभवरणीय आव्हाने, आद्दण सध्या सुरू असणारी सांगणकीय महाजाल (इांटरनेट) िाांती
(internet revolution) ही सुद्धा इद्दतहास-श्रेणीबद्ध घटना आहे. अशाप्रकारे, युद्धे आद्दण
रोगाच्या साथी याांना इद्दतहास-श्रेणीबद्ध घटना मानले जाऊ शकते. ते प्रमाद्दणत आहेत,
कारण ते त्या काळातील त्या समूहामधील बहुसांख्य लोकाांनी सारख्याच प्रकारे अनुभवले
आहेत.
सामावजक-सांस्कृवतक-वगीकृत प्रिाव (Socio -cultural -graded Influences):
हे द्दवद्दशष्ट व्यक्तीसाठी एका द्दवद्दशष्ट वेळी उपद्दस्थत असणाऱ्या सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक
घटकाांना (socio -cultural factors) उल्लेद्दखत करते, ज्या (घटना) अनेक चल munotes.in

Page 10

मानसशास्त्र
10 (variables), जसे की मानवजाती (ethnicity), सामाद्दजक वगभ (social class) आद्दण
उप-साांस्कृद्दतक सदस्यत्व (sub-cultural membership) याांवर अवलांबून असते.
सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक श्रेणीबद्ध प्रभाव हे द्दवद्दवध मानवजाती, साांस्कृद्दतक आद्दण वाांद्दशक गट
- जे द्दवकासाच्या सावभद्दत्क आद्दण साांस्कृद्दतकदृष्ट्या द्दनधाभररत तत्त्वाांमध्ये फरक करतात -
याांमधील समानता आद्दण भेद याांना उल्लेद्दखत करतात. उदाहरणाथभ, बहुसांख्य समाजाच्या
(majorit y community) तुलनेत अल्पसांख्याांक समाजातील (minority community)
मुलाांसाठी राष्ट्रातील सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक श्रेणीबद्ध प्रभाव वेगळा मानला जाईल. पाश्चात्य
देशाांमध्ये, वाांद्दशक भेदभाव (racial discrimination) खूप जास्त आहे आद्दण मुले,
द्दवशेषत: गौरवणीय नसणारी मुले (nonwhite children) प्रभाद्दवत होतात आद्दण अगदी
लहान वयातच त्याांना वांशवादाची गद्दतशीलता (dynamics of racism) लक्षात येऊ
लागते. जैद्दवक महत्त्वपूणभ टप्पे (Biological milestones), जसे की पौगांडावस्था
(puberty) हे सावभद्दत्क असतात, तर सामाद्दजक महत्त्वपूणभ टप्पे (social milestones),
जसे की ते वय - ज्या वयात मुले औपचाररक शालेय द्दशक्षण सुरू करतात - प्रत्येक
सांस्कृतीमध्ये खूप द्दभन्न असू शकते (गेझेल आद्दण इल्ग, १९४६). साचेबद्ध प्रद्दतमाांची
(Stereotypes) घडण वाांद्दशक पूवभग्रह (racial prejudice) आद्दण भेदभाव याांद्वारे होते
आद्दण त्यामुळे ज्याला ‘साचेबद्ध प्रद्दतमाांचा धोका’ (stereotype threat) म्हणतात, तो
द्दनमाभण होतो. उदाहरणाथभ, जर अमेररकेतील एखाद्या कृष्णवणीय मुलाला इतराांच्या
पूवभग्रहदूद्दषत वतभना (prejudiced behavior) द्वारे 'कृष्णवणीय हे गौरवद्दणभयाांइतके बुद्दद्धमान
नसतात' असा सांदेश द्दमळाला, तर कृष्णवणीय मूल त्याच्या अल्प शैक्षद्दणक कामद्दगरीसाठी
त्याच्या रांगास दोष देण्यास सुरूवात करू शकते.
पररणामी, द्दवकासवादी शास्त्रज्ञाांनी आजीवन द्दवकासाचे अद्दधक चाांगल्या प्रकारे आकलन
करून घेण्यासाठी सामाद्दजक साांस्कृद्दतक प्रभाव द्दवचारात घेणे हे अद्दनवायभ आहे.
अप्रमावित जीवन -घटना (Non-Normative Life Events):
अप्रमाद्दणत जीवन -घटना या अशा द्दवद्दशष्ट , लक्षणीय, अनपेद्दक्षत, भाकीत करता न
येण्यासारख्या, अप्रारूपी (atypical) घटना आहेत, ज्या एखाद्या व्यक्तीच्या आयुष्यात
अशा वेळी घडतात जेव्हा अशा घटना बहुतेक लोकाांसाठी घडत नाहीत. उदाहरणाथभ,
एखाद्या लहान मुलाने अपघातात आपले आईवडील गमावणे, त्सुनामी, भूकांपासारख्या
नैसद्दगभक आपत्तीची घटना द्दकांवा अगदी मानवद्दनद्दमभत आपत्ती जसे की दहशतवादी हल्ला,
बॉम्बस्फोट, युद्ध इत्यादी. या अप्रमाद्दणत जीवन-घटना सकारात्मक आद्दण नकारात्मक
अशा दोन्ही प्रकारच्या असू शकतात . लॉटरीचे द्दतकीट द्दजांकणे अनपेद्दक्षत सकारात्मक
घटना असू शकते.
तुमची प्रगती तपासा:
१. आजीवन द्दवकास ( lifespan development) म्हणजे काय?
२. आजीवन द्दवकासाचे क्षेत् काय आहे?
३. द्दवकासावर कोहोटभच्या प्रभावाांची चचाभ करा. munotes.in

Page 11

आजीवन द्दवकास आद्दण पौगांडावस्थेतील शारीररक आद्दण बोधद्दनक द्दवकासाचा पररचय – I
11 १.३ सारांश या युद्दनटमध्ये, सवभप्रथम आपण आजीवन द्दवकास ( lifespan development) म्हणजे
काय यावर चचाभ केली. एखाद्या व्यक्तीचा गभभधारणेपासून मृत्यूपयांत सवभ वयोगटाांतील
शारीररक, सामाद्दजक, बोधद्दनक आद्दण व्यद्दक्तमत्त्व द्दवशेष याांमधील वाढ, बदल आद्दण स्थैयभ
याांचा हा एक वैज्ञाद्दनक अभ्यास आहे. त्यानांतर आपण आजीवन द्दवकासावरील अभ्यासाची
व्याप्ती पाद्दहली. आजीवन द्दवकासाची व्याख्या दशभवते त्याप्रमाणे, त्यामध्ये (आजीवन
द्दवकास) अगदी गभभधारणेपासून मृत्यूपयांत जीवनाच्या द्दवद्दवध टप्प्याांवर शारीररक, बोधद्दनक,
सामाद्दजक आद्दण व्यद्दक्तमत्त्व द्दवकासातील बदल आद्दण वाढ याांचा समावेश होतो.
आपण यावरदेखील जोर द्ददला, की प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात वाढ आद्दण द्दवकास हा
प्रमाद्दणत इद्दतहास -श्रेणीबद्ध प्रभाव (normative history graded influences), प्रमाद्दणत
वय-श्रेणीबद्ध प्रभाव (normative age graded influences), प्रमाद्दणत सामाद्दजक -
साांस्कृद्दतक श्रेणीबद्ध प्रभाव (normative socio -cultural graded influences) आद्दण
अप्रमाद्दणत जीवन -घटना (non-normative life events) याांद्वारे द्दनयांद्दत्त केला जातो.
एखाद्या गटातील बहुतेक लोकाांसाठी प्रमाद्दणत वय-श्रेणीबद्ध प्रभाव एकसारखे असतात. ते
एकाच वयाच्या आद्दण एखाद्या सांस्कृतीतील बहुतेक लोकाांना प्रभाद्दवत करतात. कोणत्याही
एका सांस्कृतीमध्ये काही द्दवद्दशष्ट प्रमाद्दणत वय-श्रेणीबद्ध घटना असतील, ज्या त्या
सांस्कृतीच्या लोकाांना प्रभाद्दवत करतील, पण अशा अनेक घटना एका सांस्कृतीपासून
दुसऱ्या सांस्कृतीत द्दभन्न असतील. कोणत्याही एका सांस्कृतीत वय-श्रेणीबद्ध प्रभावाांची
उदाहरणे पालकत्व, द्दवद्दशष्ट वयात द्दववाह , कायभदलात सामील होणे, शालेय द्दशक्षण आद्दण
उच्च द्दशक्षण, प्राप्त कौशल्ये इत्यादी असू शकतात. अशा प्रकारे, साांस्कृद्दतक घटक
आजीवन द्दवकासात खूप महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात. हे साांस्कृद्दतक प्रभाव व्यापक आद्दण
सांकुद्दचत दोन्ही असू शकतात. प्रमाद्दणत इद्दतहास -श्रेणीबद्ध प्रभाव समूहाांमध्ये सामाईक
असतात. या ऐद्दतहाद्दसक घटना त्या द्दठकाणी आद्दण त्या युगात राहणाऱ्या प्रत्येकाचे जीवन
प्रभाद्दवत करतात. उदाहरणाथभ, नागासाकी आद्दण द्दहरोद्दशमावर झालेल्या बॉम्बस्फोटामुळे
त्या द्दठकाणी आद्दण त्या युगात राहणाऱ्या प्रत्येक जपानी व्यक्तीला प्रभाद्दवत केले. इद्दतहास-
वगभश्रेणी प्रभावाांची इतर काही उदाहरणे दुष्काळ, दहशतवादाची कृत्ये, राष्ट्रीय नेत्याची
हत्या इत्यादी असू शकतात. अप्रमाद्दणत जीवन-घटना या अनपेद्दक्षत घटना असतात,
ज्याांनी एखाद्या व्यक्तीच्या द्दवकासावर खोल पररणाम केलेला असतो, उदा., रोजगार
गमावणे, जीवास धोका द्दनमाभण करणारे आजार, जसे की ककभरोग, जोडीदाराला गमावणे,
बँकेतील अपयश. परांतु, या अप्रमाद्दणत घटनादेखील सकारात्मक असू शकतात, जसे की
पदोन्नती, पुरस्कार द्दजांकणे, द्दशष्यवृत्ती, नवीन नोकरी द्दमळवणे इत्यादी.
१.४ प्रश्न १. आजीवन द्दवकासाचे (Lifespan development) क्षेत् पररभाद्दषत करा आद्दण त्यात
काय समाद्दवष्ट आहे त्याचे वणभन करा.
२. आजीवन द्दवकास -तज्ज्ञ/ द्दवकासवादी शास्त्रज्ञ अभ्यासत असणाऱ्या क्षेत्ाांचे वणभन करा. munotes.in

Page 12

मानसशास्त्र
12 ३. मानवी द्दवकासावरील काही मूलभूत प्रभावाांचे वणभन करा.
१.५ संदिा  Feldman, R. S. &B abu, N. (2018). Development across the Life
Span. (8th Ed). India: Pearson India, Education services Pvt. Ltd.
 Papalia, D. E., Olds, S. W., & Feldman, R. (2012). Human
Development. (12th Ed). McGraw Hill, international Edition

*****

munotes.in

Page 13

13 २
आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील
शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय - II
घटक रचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ ÿÖतावना
२.२ शारीåरक पåरप³वता
२.२.१ पौगंडावÖथेत होणारी वाढ
२.२.२ पोषणþÓये, अÆन आिण अÆन -सेवन-संबंिधत िवकृती
२.२.३ म¤दूचा िवकास आिण िवचार
२.२.४ िनþा वंिचतता
२.३ बोधिनक िवकास
२.३.१ िपयाजे यांचा बोधिनक िवकास िवषयक ŀĶीकोन
२.३.२ मािहती संÖकरण ŀĶीकोन
२.३.३ िवचारांतील अहंक¤िþतता
२.३.४ शालेय िनवªतªन
२.३.५ सायबरअवकाश: पौगंडावÖथा ऑनलाइन
२.४ पौगंडावाÖथे¸या ÖवाÖÃयाला धोके
२.४.१ अवैध अंमली पदाथª
२.४.२ मī वापर आिण गैरवतªन
२.४.३ तंबाखू: धुăपाणाचे धोके
२.४.४ ल§िगकतेतून संøिमत संसगª
२.५ सारांश
२.६ ÿij
२.७ संदभª
२.० उिĥĶ्ये या घटकाचे वाचन केÐयावर तुÌहाला खालील गोĶéचे आकलन होईल:
 पौगंडावÖथेत शारीåरक पåरप³वता कशी घडून येते?
 पौगंडावÖथेत पोषणþÓये िवकासावर कसा पåरणाम करतात?
 पौगंडावÖथेत म¤दू िवकास कसा होतो? munotes.in

Page 14

मानसशाľ
14  पौगंडावÖथेत बोधिनक िवकास कसा होतो?
 शालेय कतृªÂवावर पåरणाम करणारे िविवध घटक कोणते?
 िकशोरवयीन Óयĉì आंतरजालाचा (इंटरनेटचा) वापर कसा करतात?
२.१ ÿÖतावना पौगंडावÖथेचा (Adolescence) कालखंड हा कुणा¸याही जीवनात अशांततापूणª असतो.
या काळात ÿचंड वेगाने वाढ होत असते. िकशोरवयीन Óयĉì जलद आिण असामाÆय
शारीåरक बदल , म¤दूचा िवकास आिण बोधिनक बदल या सवा«तून जात असते. जीवनातील
सवªच घटक जसे सामािजक-अिथªक दजाª, शालेय कतृªÂव, सामािजक संबंध इÂयादéमÅये
बदल घडून येत असतात. हे ते वय आहे, जेÓहा ते बाÐयावÖथेतून बाहेर पडून ताłÁया¸या
जगात ÿवेश करत असतात. सवाªिधक सामाÆयपणे वापरली जाणाöया øमानुøिमक
पौगंडावÖथे¸या Óया´येमÅये याची वय वष¥ १० ते १८ या वयोगटाचा समावेश होतो, पण
Âयात ठरािवक ľोतावर आधाåरत वय वष¥ ९ ते २६ या कालखंडाचा देखील समावेश होतो
(अमेåरकन मानसशाľीय संघटना – American Psychological Association
ए.पी.ए.,२००२). फेÐडमन (२०१८) यां¸या ÌहणÁयानुसार, पौगंडावÖथा िकशोरवया¸या
(१३ ते १९ वष¥) ¸या जरासे अगोदर सुł होते आिण जरासे नंतर समाĮ होते. िकशोरवयीन
Óयĉì बालके नसतात िकंवा ÿौढदेखील नसतात. संÖकृतीपरÂवे बाÐयावÖथा ते
पौगंडावÖथा यातील संøमणाचे वय आिण बदलांचे Öवłप िभÆन असू शकते. उदाहरणाथª,
िहंदू संÖकृतीमÅये, मुलांमÅये शारीåरक आिण मानिसक पåरप³वतेत येÁयाचे वय
‘मŏजीबंधन’ पासून अधोरेिखत होते. काही समाजात, मुलé¸या संदभाªत ÿथम ऋतुचøा¸या
(Menstruation Cycle) समाĮीनंतर ‘ऋतूशुĦी’ सारखा िवधी केला जातो. या िवधीमÅये
मुलीने साडी पåरधान करणे आिण समाजात ित¸या पåरप³वतेिवषयी जाहीर करणे याचा
समावेश असतो. Âयाचÿमाणे, जगात काही संÖकृती¸या परंपरांमÅये पौगंडावÖथा ÿाĮ
झाÐयाचा उÂसव साजरा केला जातो. ÿौढÂवा¸या िदशेने संøिमत होत असणारे आिण
पुनłÂपादनासाठी स±म होणाöया बालका¸या शरीराचे सोहळे साजरे करÁयाची कÐपना
यामागे आहे. ही पåरप³वता कशी घडून येते, हे पाहòया.
२.२ शारीåरक पåरप³वता ( PHYSICAL MATURATION) २.२.१ पौगंडावÖथेत होणारी वाढ (Growth during Adolescence) :
उंची आिण वजन (Height and Weight):
पौगंडावÖथा हा गितमान पĦतीने शारीåरक वाढ होÁयाचा काळ असून, Âयात िवशेषतः उंची
आिण वजन यात वाढ होते. या कालखंडात मुलांची उंची ४.१ इंच ÿित वषª तर मुलéची
उंची ३.५ इंच इत³या ÿमाणात सरासरी वाढत असते (टॅनर, १९७२). परंतु, या वाढीची
गती ÓयĉìपरÂवे आिण िलंगपरÂवे िभÆन िदसून येते. सवªसामाÆयपणे, मुलéची उंची वया¸या
१० वष¥पासून तर मुलांची उंची वया¸या १२ Óया वषाªपासून वाढू लागते. वया¸या ११ Óया
वषê मुली मुलांपे±ा उंच िदसून येतात, परंतु वय वष¥ १३ पासून साधारणपणे मुले मुलéपे±ा
उंच िदसू लागतात. munotes.in

Page 15

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
15 पौगंडावÖथा (Puberty):
ल§िगक अवयव पåरप³व होÁया¸या कालखंडाला पौगंडावÖथा असे Ìहणतात. पौगंडावÖथा
तेÓहा सुŁ होते, जेÓहा बालकांमÅये (मुले-मुली दोÆहीही) म¤दूतील िपयुिशका úंथी (Pituitary
Gland) इतर úंथéना ल§िगक संÿेरके (हामōÆस) आिण वृĦी संÿेरके ľवÁयािवषयी संकेत
देते. वृĦी संÿेरके ल§िगक संÿेरकां¸या संपकाªत येतात आिण वाढीचा ÿचंड वेग आिण
पौगंडावÖथा यांना तÂकाळ सिøय करतात. अँűोजेन (Androgens) ही पुŁष-संÿेरके
आिण इÖůोजेन (Estrogens) ही ľी-संÿेरके ही ल§िगक संÿेरके (Sex Hormones)
आहेत. ही दोÆही ÿकारची ल§िगक संÿेरके पुŁष आिण ľी या दोहŌमÅये ľवतात, परंतु
पुŁषांमÅये अँűोजेन अिधक ÿमाणात असते, तर िľयांमÅये इÖůोजेन हे अिधक ÿमाणात
असते. या ल§िगक आिण वृĦी संÿेरकांÓयितåरĉ लेÈटीन हे संÿेरकसुĦा पौगंडावÖथेत
महÂवाची भूिमका बजावते.
मुलéमÅये पौगंडावÖथा (Puberty in Girls):
ऋतुÿाĮीचा (Menarche) आरंभ हा मुलéमधील पौगंडावÖथेचा खूप महßवाचा संकेत आहे.
परंतु, सवª मुलéना तो एकाच वयात ÿाĮ होत नाही. मुलीचे पोषण आिण आरोµय, कुटुंबाची
समृĦी हे मुलéमÅये ऋतुÿाĮी¸या आरंभा¸या वेळेचे महßवाचे िनधाªरक आहेत. गरीब िकंवा
िवकसनशील देशांमधील मुलéमÅये सधन आिण िवकिसत देशांमधील मुलé¸या तुलनेने खूप
उिशरा मािसक पाळी सुŁ होते अशा नŌदी आहेत. Âयाचÿमाणे, िनरोगी आिण चांगले पोषण
झालेÐया मुलéची मािसक पाळी अपूणª पोषण झालेÐया आिण/ िकंवा ÿदीघª आजारी
मुलé¸या तुलनेत खूप लवकर सुŁ होते. मेद आिण Öनायूंचे गुणो°र देखील मािसक पाळी
सुŁ होÁयावर पåरणाम करते असे काही संशोधन सुचिवतात. उदाहरणाथª, सॅंकेÂझ-गॅरीडो
आिण टेना-स¤िपअर (२०१३) यांनी असा अहवाल सादर केला, कì संयुĉ राÕůांमÅये
खेळाडू मिहलांमÅये शरीरातील मेदाचे शेकडा ÿमाण कमी असÐयाने Âयांची मािसक पाळी
िनिÕøय मुलé¸या तुलनेत खूप उिशराने सुŁ होऊ शकते. दुसरीकडे, Öथूल मुलéची मािसक
पाळी सडपातळ मुलé¸या तुलनेत खूप लवकर सुł होईल, कारण लेÈटीन संÿेरक, जे
मािसक पाळीचा आरंभ होÁयास जबाबदार असते, ते Öथूल मुलéमÅये सडपातळ मुलé¸या
तुलनेत अिधक िनमाªण होते.
बेÐÖकì आिण इतर (२००७) आिण एलीस (२००४) यांनी असे नमूद केले, कì
पयाªवरणीय घटक मािसक पाळी सुł होÁया¸या कालावधीला ÿभािवत करतात.
उदाहरणाथª, ºया मुली पालकांचा घटÖफोट आिण तीĄ कौटुंिबक संघषª अनुभवतात,
Âयांची मािसक पाळी असा अनुभव न घेतलेÐया मुलé¸या तुलनेत लवकर सुŁ होते. गेÐया
१०० वषा«मÅये असे आढळून आले आहे कì, जगभरात मुली Âयां¸या पूवê¸या
कालखंडातील मुलé¸या तुलनेत खूप लवकर पौगंडावÖथा गाठत आहेत. १९ Óया
शतका¸या उ°राधाªत, सरासरी वय १४ ते १५ वषा«दरÌयान मुलéना ऋतुÿाĮी सुł झाली.
आज मुलéमÅये मािसक पाळी वया¸या सरासरी ११ िकंवा १२ Óया वषê सुł होते. मािसक
पाळी Óयिĉåरĉ , पौगंडावाÖथेचे इतर संकेत, जसे कì उंची, ल§िगक पåरप³वता हेदेखील
पूवêपे±ा खूप लवकर िदसून येतात. हे कदािचत अिधक चांगली पोषणतßवे आिण अिधक
चांगले आरोµय यांमुळे श³य असेल (मॅकडॉवेल आिण इतर, २००७). munotes.in

Page 16

मानसशाľ
16 धमªिनरपे± कल (Secular Trend):
धमªिनरपे± कल हा बदला¸या अशा आकृितबंधास उÐलेिखत करतो, जो शारीåरक
वैिशĶ्यांमÅये िपढ्यान िपढ्या उĩवतो. उदाहरणाथª, असे बदल, जसे कì मािसक पाळीची
लवकर सुłवात, उंचीमधील वाढ अिधक चांगÐया पोषणतßवांमुळे शतकानुशतके घडून
येत आहेत.
ÿाथिमक आिण दुÍयम ल§िगक वैिशĶ्ये (Primary & Secondary Sex
Characteristics):
पौगंडावÖथेत मािसक पाळी Óयितåरĉ , ÿाथिमक आिण दुÍयम ल§िगक वैिशĶ्येदेखील
िवकिसत होत असतात. ÿाथिमक ल§िगक वैिशĶ्ये Ìहणजे शरीरा¸या अशा अवयव आिण
रचनांचा िवकास, जे थेट पुनŁÂपादनाशी संबंिधत असतात. याउलट, दुÍयम ल§िगक
वैिशĶ्ये Ìहणजे ŀÔय Öवłपातील ल§िगक पåरप³वतेची ल±णे परंतु या ल±णांचा संबंध थेट
पुनŁÂपादनाशी नसतो. उदाहरणाथª, मुलéमÅये ÿाथिमक ल§िगक वैिशĶ्ये Ìहणजे योनी
आिण गभाªशय यांमधील बदल होय. दुÍयम ल§िगक वैिशĶ्ये ही पौगंडावÖथा सुŁ झाÐयाचे
संकेत असतात यात Öतनांची वाढ, जांघेत आिण बगलेत केस येणे यांचा समावेश होतो.
मुलéमÅये दुÍयम वैिशĶ्ये िदसÁयाचा कालावधी वंशिनहाय िभÆन आहे. साधारणपणे,
Öतनांची वाढ अंदाजे वय वष¥ १० पासून सुł होते, जांघेतील केस वया¸या ११ वषê सुł
होतात आिण बगलेतील केस वया¸या १३ Óया वषê सुŁ होतात, परंतु कॉकेिशयन आिण
आिĀकन-अमेåरकन मुलéमÅये, दुÍयम ल§िगक वैिशĶ्ये खूप लवकर िदसून येतात.
वै²ािनकांना या मुली इतर मुलéपे±ा िभÆन कशा आिण कोणÂया वयात दुÍयम ल§िगक
वैिशĶ्ये िदसून येणे सामाÆय िकंवा असामाÆय मानायला हवे याचे उ°र माहीत नाही.
मुलांमÅये पौगंडावÖथा (Puberty in Boys):
मुलांमÅये, अंडकोश (Scrotum) िवकिसत होणे, ÿोÖटेट úंथी (Prostate Gland),
शुøधातूची (Semen) िनिमªती करणाöया शुøधातू पुटीका (िपशÓया) (Seminal
Vesicles) मोठ्या होणे ही ÿाथिमक ल§िगक वैिशĶ्ये आहेत. वया¸या १२ Óया वषêपासून
अंडकोश जलद गतीने िवकिसत होऊ लागतो आिण वया¸या १५ िकंवा १६ Óया वषê पूणª
ÿौढ आकार घेतो. वया¸या १२ Óया वषêच शरीर शुøाणूची िनिमªती कł लागते आिण
वया¸या १३ Óया वषê शरीरातून पिहÐयांदा शीŅपतन (Ejaculation) होते, यालाच
इंúजीत शुøाणू-ÿयाण (Spermarche) असे Ìहणतात. सुłवातीला, शुøधातूमÅये खूप
कमी शुøाणू असतात. परंतु, जसे वय वाढत जाते, तसे मुलां¸या शुøधातूमÅये शुøाणूची
सं´या वाढत जाते. मुलांमÅये दुÍयम ल§िगक वैिशĶ्ये, वया¸या १२ Óया वषê जांघेत केस
येणे याने िचÆहांिकत होतात. Âयानंतर बगलेतील आिण चेहöयावरील केस यांची वाढ सुł
होते. पौगंडावÖथेत मुलांचे Öवरतंतू आिण Öवरयंý मोठे बनतात. पåरणामी, Âयांचा आवाज
गिहरा होतो, घोगरा बनतो.
भाविनक आंदोलने (Mood Swings):
शारीåरक बदलांÓयितåरĉ, िकशोरवयीन मुले आिण मुली दोघेही जलद भाविनक आंदोलने
अनुभवतात. उदाहरणाथª, मुले अिधक आøमक बनतात आिण उ¸च पातळीवरील munotes.in

Page 17

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
17 संÿेरकांमुळे लवकर िचडिचड करतात. दुसरीकडे, उ¸च पातळीवरील संÿेरकांमुळे मुली राग
आिण औदािसÆय अनुभवतात (बुखानान आिण इतर, १९९२).
शरीर-ÿितमा: पौगंडावÖथेत शारीåरक बदलांना िदली जाणारी ÿितिøया (Body
Image: Reactions to Physical Changes in Adolescence) :
िकशोरवयीन मुले-मुली Âयां¸या शरीरात घडून येणाöया बदलांिवषयी पूणªपणे जागłक
असतात. या बदलांना ÓयिĉपरÂवे िभÆन ÿितिøया िदÐया जातात. काहीजण भयावह
पĦतीने ÿितिøया देतात, काहीजण आनंदाने ÿितिøया देतात आिण ते बराच कालावधी
आरशासमोर Óयतीत करतात. काहीजण या बदलांिवषयी तटÖथ राहतात.
काही शारीåरक बदल िकशोरवयीन ÓयĉéमÅये मानिसक दडपण िनमाªण करते, ºया
संÖकृतीत ते राहतात आिण ते या बदलांना कशा पĦतीने ÿितिøया देतात यांवर अवलंबून
असते. उदाहरणाथª, पूवê¸या काळी मुली ऋतुÿाĮीस िचंतीत ÿितिøया देत, कारण
पािIJमाÂय समाज मािसक पाळी¸या नकाराÂमक गोĶéवर जोर देत असे, जसे कì पेटके येणे,
अÖताÓयÖतता. मािसक पाळीिवषयी लोक उघडपणे बोलणे देखील टाळत असत.
आिशयाई संÖकृतीत देखील, Âयाला ÿदुषक Ìहणून पािहले जात असे आिण काही
संÖकृतéत मािसक पाळी आलेÐया िľयांना Öवयंपाकघरात ÿवेश करÁयास परवानगी नसे,
Âयांना मािसक पाळीचे तीन ते चार िदवस घराबाहेर िखडकì नसलेÐया जीणª खोलीत
राहÁयास सांिगतले जात असे. आधुिनक काळात, पाIJाÂय तसेच आिशयाई संÖकृतीत,
मािसक पाळीबĥल लोक सावªजिनक िठकाणी बोलू लागले आहेत आिण ते िनिषĦ मानले
जात नाही. याकåरता दूरदशªन Óयावसाियकांचे आभार. पåरणामी, ऋतुÿाĮीबĥल आता मुली
इत³या िचंताúÖत नसतात, िजत³या Âया पूवê¸या काळी असत. खरेतर, अËयास असे
दशªिवतात, कì मािसक पाळीचा Öव -आदरभाव, दजाª आिण Öव-जागłकता यांमÅये वाढ
यां¸याशी संबंध आहे (चøवतê आिण डे, २०१४).
मुली सामाÆयतः साधारणपणे मािसक पाळी सुł झाÐयावर मातेस कळवतात. या ÿकारचा
संवाद Âयां¸याकåरता आवÔयक आहे, यामुळे Âयांना मातेकडून शोषकपडा िकंवा सॅिनटरी
कपडा उपलÊध होतो. परंतु, मुले Âयां¸या पिहÐया शीŅपतनािवषयी ³विचत Âयां¸या पालक
िकंवा िमý यां¸याशी बोलतात, जे मुलé¸या ऋतुÿाĮी¸या सुłवातीÿमाणेच असते. मुले
Âयां¸या उदयोÆमुख ल§िगकतेबĥल इतरांशी बोलÁयास अनुÂसुक असतात.
पौगंडावÖथेतील ऋतुÿाĮी आिण शीŅपतन हे सावªजिनकåरÂया िदसून येणारे नाहीत, परंतु
शरीरात घडून येणारे इतर बदल आिण शरीराचा आकार इतरांना सहज िदसून येणारा
असतो. अनेक िकशोरवयीन Óयĉì या शारीåरक बदलांमुळे लािजरवाणे आिण नाखूष
असतात. िवशेषतः मुली या शारीåरक बदलामुळे खूप अÖवÖथ असतात. पौगंडावÖथेत,
मुलé¸या बाबतीत, मेदयुĉ उतéची (शरीर-पेशéचा पुंजका) सं´या वाढते, िनतंब आिण
Âयाखालील भाग Łंदावतो. परंतु समाज ľी¸या सडपातळ देहाला अिधक पसंती देतो, जे
अवाÖतिवक आहे आिण Âयामुळे अनेक मुली िचंतीत होतात (कोतृफो आिण इतर,
२००७).
िकशोरवयीन Óयĉé¸या काळजीचे आणखी कारण Ìहणजे पौगंडावÖथा सुŁ होÁयाची वेळ. munotes.in

Page 18

मानसशाľ
18 पौगंडावÖथा सुŁ होÁयाची वेळ (The Timing of Puberty):
पौगंडावÖथेची वेळ िकशोरवयीन Óयĉéसाठी अितशय महßवाची असते, कारण लवकर
िकंवा उशीराने येणाöया पåरप³वतेचे Âयां¸यावर सामािजक दूरगामी पåरमाण होतात.
पåरप³वता लवकर येणे (Early Maturation):
लवकर येणारी पåरप³वता मुलांवर सकाराÂमक आिण नकाराÂमक असे दोÆहीही पåरणाम
कł शकते. उदाहरणाथª, लवकर पåरप³व झालेÐया मुलांना तुलनाÂमक ŀĶ्या मोठी
शरीररचना ÿाĮ होते आिण ते मैदानी खेळां¸या ŀĶीने ते चांगले असते. अशी मुले लोकिÿय
होतात आिण ती सकाराÂमक Öव -संकÐपना बाळगतात.
Âयाच वेळी, लवकर आलेली पåरप³वता काही मुलांवर नकाराÂमक पåरणाम करते.
उदाहरणाथª, या मुलांना शाळेत समÖया येऊ शकतात. शरीरा¸या मोठ्या आकारामुळे ते
वयाने मोठ्या असलेÐया मुलांची संगतीत जाऊ शकतात. ही वयाने मोठी असलेली मुले
अशा कृÂयांमÅये गुंतलेली असू शकतात, जी लवकर वयात आलेÐया या लहान मुलांसाठी
योµय नसतात. अशी िकशोरवयीन मुले गुÆहेगारी िकंवा अमली पदाथा«चे सेवन यांमÅये
सहभागी होऊ शकतात. परंतु सवªसाधारणपणे, लवकर आलेÐया पåरप³वतेचे नकाराÂमक
पे±ा सकाराÂमक पåरणाम अिधक आहेत.
मुलé¸या बाबतीत, लवकर आलेली पåरप³वता Âयां¸या शारीåरक बदलांमÅये िदसून येते,
ºयामुळे Âया अÖवÖथता आिण Âया इतर समवयÖक मुलéपे±ा िभÆन असÐयाचे
अनुभवतात. लवकर पåरप³व झालेÐया मुलéना कमी पåरप³व समवयÖक मुलéकडून
उपहासाला सामोरे जावे लागू शकते. Âया खूप लवकर पåरप³व झाÐयामुळे संभाÓय
संकेतभेटीसाठी (Date) Âयांना मुलां¸या तुलनेत अिधक मागणी असते. या टÈÈयावर, अशा
एकास-एक संकेतभेटी¸या ÿसंगांसाठी Âया सामािजक ŀĶ्या तयार नसतील आिण अशा
पåरिÖथती Âयांना मानिसक ŀĶ्या आÓहानाÂमक वाटू शकतात. यासोबतच, उिशराने
पåरप³व होणाöया Âयां¸या वगª मैिýणé¸या तुलनेत Âयां¸यात ÖपĶपणे िदसून येणारा हा
फरक Âयां¸यावर नकाराÂमक पåरणाम कł शकतो , ºयामुळे या लवकर पåरप³व मुली
मोठ्या ÿमाणात िचंता, असमाधान आिण नैराÔय अनुभवू शकतात. तरीही, लवकर येणारी
पåरप³वता ही Âयां¸यासाठी पूणªतः नकाराÂमक अनुभव नसतो. लवकर पåरप³वतेचे काही
सकाराÂमक फायदे देखील आहे. लवकर पåरप³व होणाöया मुली संभाÓय संकेतभेटीसाठी
मुलांमÅये लोकिÿय असतात आिण यामुळे Âयां¸या Öव-आदरभावात वाढ होते.
लवकर पåरप³वता येÁयाचे अनुभव मुलéसाठी सकाराÂमक कì नकाराÂमक असतील, हे
सांÖकृितक िनयमांवरदेखील आधाåरत आहे. उदाहरणाथª, संयुĉ राÕůांमÅये (United
State s), मादक, आकषªक मुली खूप Öतुती तसेच उपहासाचा िवषय बनतात. तर,
जमªनीसार´या राÕůांत, ल§िगकता िवषयी उदारमतवादी ŀिĶकोन असÐयाने, लवकर
पåरप³व झालेÐया मुलéचा Öव-आदरभाव संयुĉ राÕůांमधील मुलéपे±ा अिधक असतो.
काही सनातन राÕůांमÅयेदेखील, लवकर आलेÐया ल§िगक पåरप³वतेचा अनुभव
समवयÖकांची अिभवृ°ी आिण अशी मुलगी ºया जनसमुदायाचा भाग आहे यांवर अवलंबून
असेल. munotes.in

Page 19

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
19 पåरप³वता उिशरा येणे (Late Maturation):
लवकर आलेÐया पåरप³वतेसारखेच, उिशरा आलेÐया पåरप³वतेचे पåरणाम देखील िम®
Öवłपाचे आहेत. उिशरा आलेÐया पåरप³वतेचा मुलé¸या तुलनेत मुलांवर अिधक िवपåरत
पåरणाम होतो. समवयÖकां¸या मानाने शरीराने लहान आिण वजनाने हलकì असलेÐया
मुलांकडे कमी आकषªक Ìहणून पािहले जाते. अशी मुले िøडा ÿकारातदेखील Öवतःला
ÿितकूल पåरिÖथतीत असÐयाचे पाहतात. सामािजक िनयमांचा भाग Ìहणून, मुले Âयां¸या
जोडीदारापे±ा तसेच सामािजक जीवनात देखील मोठे असणे अपेि±त असते, जेथे उिशराने
पåरप³व होणारी मुले ÿितकूल पåरिÖथतीत असतात. असे अनुभव मुलांचा Öव-आदरभाव
कमी करतात आिण Âयां¸या ÿौढ जीवनदेखील ÿभािवत करणे सुł ठेवतात. परंतु, उिशराने
पåरप³वता येÁयाचे काही सकाराÂमक पåरणामदेखील आहेत. उिशराने पåरप³व झालेÐया
मुलांमÅये बöयाच सकाराÂमक गुणव°ा िदसून येतात, जसे ÖपĶवĉेपणा आिण अंतःŀĶीÂव
(कÐतीयाला- हायनो आिण इतर , २००३).
दुसरीकडे, उिशराने पåरप³व होणाöया मुलéनाकडेदेखील अिधक सकाराÂमक अनुभव
असतात. सुłवातीला, उिशराने आलेÐया पåरप³वतेमुळे कदािचत Âया संकेतभेटी आिण
िम® ल§िगक िøयांकåरता दुलªि±त राहó शकतात आिण Âयांची सामािजक िÖथतीदेखील
सापे±तः कमी असू शकते. परंतु, जेÓहा Âया ल§िगक पåरप³वतेची ल±णे दाखवू लागतात,
तेÓहा Âयांची Öवतः¸या शरीराबĥलची समाधानाची पातळी लवकर पåरप³वता आलेÐया
मुलéपे±ा अिधक असते. Âयांना भाविनक समÖया कमी असतात आिण लवकर पåरप³व
झालेÐया मुलé¸या तुलनेत अिधक ÿमाणात समाजाची अपे±ा (सडपातळ असणे) पूणª
करतात.
अखेरीस, लवकर येणारी पåरप³वता िकंवा उिशरा येणारी पåरप³वता यांचे मुले आिण
मुलéवर सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक पåरणाम होत असतात, जे इतर अनेक घटकांवर
अवलंबून असतात, जसे कì समवयÖक-गट (Peer Groups), कौटुंिबक गितके (Family
Dynamics), शाळा आिण इतर सामािजक संÖथा (हÊले आिण अåरम, २०१२).
२.२.२ पोषणþÓये, अÆन आिण अÆन -सेवन-संबंिधत िवकृती (Nutrition, Food and
Eating Disorders) :
उपरोĉ नमूद केÐयाÿमाणे, पौगंडावÖथा हा जलद शारीåरक वाढीचा कालखंड आहे. या
कालावधीदरÌयान , शारीåरक वाढ जलद गतीने होत असते, िकशोरवयीन Óयĉéना खूप भूक
लागÐयाचा अनुभव येतो, अनेकदा अिधक ÿमाणात अÆन सेवन केले जाते. अËयासात
अशी नŌद आहे कì, मुलéना सरासरी २२०० उÕमांक (कॅलरी) ÿित िदवस आिण मुलांना
२८०० उÕमांक (कॅलरी) ÿित िदवस आवÔयक असतात. शरीराची वाढ होÁयासाठी जाÖत
उÕमांकांची आवÔयकता असते यात काही शंकाच नाही, पण शरीरा¸या वाढीला फĉ
उÕमांक उपयुĉ असतात असे नाही. या वयात उÕमांकाबरोबरच समतोल आहाराची देखील
आवÔयकता असते. Âयांना िवशेषतः Âयांची हाडे बळकट होÁयाकåरता आिण पंडुरोग
(ॲिनिमया Anemia, रĉाची कमतरता) टाळÁयाकåरता कॅिÐशयम आिण लोह यांची गरज
असते. जर िकशोरवयीन मुला-मुलéना योµय ÿमाणात कॅिÐशयम िमळाले नाही, तर
वृĦावÖथेत Âयांना अिÖथÓयंगता (ओÖटीओपोरोसीस Osteoporosis) Ìहणजे हाडे munotes.in

Page 20

मानसशाľ
20 िठसूळ/ कमकुवत करणारा आजार होÁयाची सवाªिधक श³यता असते. अिÖथÓयंगता आिण
लोहाची कमतरता या दोÆहéचे ÿचलन िľयांमÅये अिधक ÿमाणात िदसून येते.
िनŁपयोगी अÆन ( Junk Food) खाÐÐयाने ÖथूलÂवाची समÖया उĩवते. ÖथूलÂवामुळे
Óयĉìचा Öव-आदरभाव कमी होतो आिण नकाराÂमक शरीर -ÿितमा िनमाªण होऊ लागते,
आिण Âयामुळे िकशोरवयीन ÓयĉéमÅये खाÁयासंबंधी¸या िवकृती िनमाªण होतात. असे
आढळून आले आहे, कì खाÁयासंबंधी¸या िवकृतéचे ÿचलन मुलां¸या तुलनेत मुलéमÅये
अिधक ÿमाणात असते (कुमार आिण इतर २०१६).
ÖथूलÂव/ लĜपणा (Obesity):
Öथूल िकशोरवयीन Óयĉì या Öथूल ÿौढदेखील असतात (मॉरीसन आिण इतर, २०१५).
ÖथूलÂव नकाराÂमक पĦतीने रĉािभसरण यंýणेवर पåरणाम करतो, यातूनच उ¸च रĉदाब
आिण मधुमेह-ÿकार II ची (Type 2 Diabetes) श³यता बळावते.
पौगंडावÖथेदरÌयान ÖथूलÂव येÁयाची अनेक कारणे आहेत:
१. Óयायामाचा अभाव ( Lack of exercise):
अनेक संशोधन अËयासांत असे आढळले, कì बöयाचशा िकशोरवयीन मुली शाळेतील
शारीåरक िश±णाचा वगª वगळता कोणताही Óयायाम करत नाहीत. Âया जसजशा मोठ्या होत
जातात, तसतशा Óयायामा¸या संधéचा अभाव अिधक ÖपĶ होत जातो. यासाठी अनेक
समाजातील सांÖकृितक मानदंड हे कारण असू शकते, जे या गोĶीवर जोर देतात, कì
मैदानी खेळातील सहभाग हा मुलéपे±ा मुलां¸या सामािजक भूिमकेशी अिधक साजेसा आहे.
२. िनŁपयोगी अÆन (फाÖट फूड) ची उपलÊधता (Availability of Fast Food):
िनŁपयोगी अÆनात सामाÆयतः बöयाच ÿमाणात हा खूप उÕमांक आिण अिधक मेद असते,
पण या ÿकारचे अÆन ÖवÖत आिण िकशोरवयीन Óयĉéना परवडणारे असते. या ÿकारचे
अÆन चिवĶ असते आिण पोट भरणारे असते. अनेक िकशोरवयीन Óयĉì या ÿकारचे अÆन
सेवन करÁयास आधीन बनतात.
३. फुरसती¸या वेळेतले उपøम (Leisure Time Activities):
अनेक िकशोरवयीन मुले-मुली Âयांचा संपूणª फुरसतीचा वेळ सामािजक माÅयमे (Social
Media), दूरिचýवाणी (टी.Óही.) पाहणे, ŀ³चलिचý – खेळ (िÓहडीओ गेÌस) खेळणे
यांमÅये Óयतीत करतात. फुरसती¸या वेळेतील या उपøमांचे पयाªवसान Óयायामाचा
अभाव, िनिÕøय जीवनशैली यांमÅये होते, ºयाला बरेचदा िनŁपयोगी अÆन -सेवनाची साथ
असते.
मनोजÆय ±ुधा-अभाव िवकृती आिण ±ुधाितरेक िवकृती (Anorexia Nervosa and
Bulimia):
ÖथूलÂव टाळÁयाची ÿबळ इ¸छा आिण लĜ होÁयाची भीती यांतून मनोजÆय ±ुधा-अभाव
िवकृती (Anorexia Nervosa) िकंवा ±ुधाितरेक िवकृती (Bulimia) िनमाªण होÁयाची munotes.in

Page 21

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
21 श³यता असते. या दोÆही ÿकार¸या िवकृती मानिसक िवकृती या सदरात मोडतात.
मनोजÆय ±ुधा-अभाव िवकृतीमÅये, लोकां¸या मनात Öवतःची िवłिपत शरीर-ÿितमा
(Distorted Body -Image) असते आिण ते अÆन खाणे टाळतात, अगदी ते लोक
तÊयेतीने खूप बारीक, हाडांचा सापÑयाÿमाणे िदसले तरीही. मनोजÆय ±ुधा-अभाव
िवकृती¸या अनेक ÿकरणांमÅये लोक मृÂयू येईपय«त उपाशी राहतात. पुŁषां¸या तुलनेत ही
िवकृती िľयांमÅये अिधक आहे. वय वष¥ १२ ते ४० ¸या दरÌयान असलेÐया, ®ीमंत
कुटुंबांमधील िľया या िवकृतीने अिधक सहजरीÂया ÿभािवत होतात. या िľया सवाªिधक
बुिĦमान, यशÖवी आिण सुंदरदेखील असतात. हपªट्ªझ-डाļमान (२०१५) यां¸यामते
मनोजÆय ±ुधा-अभाव िवकृती ही मुलांमÅयेदेखील आढळून येत आहे आिण Âयां¸यामधील
Öटेरॉइड्स¸या (Steroids) वापराशी ती संबंिधत आहे.
मनोजÆय ±ुधा-अभाव िवकृतीचे लोक जरी खूप कमी ÿमाणात अÆन-सेवन करत असले,
तरी ते नेहमी अÆनािवषयीच िवचार करत असतात. ते बरेचदा दुकानात जाऊन खाÁयाचे
पदाथª खरेदी करतात, Öवयंपाकासंबंधी पुÖतकांचा संúह करतात, अÆनािवषयी बोलतात ,
आिण इतरांकरता मोठ्या ÿमाणात अÆन िशजवतात.
±ुधाितरेक ही दुसöया ÿकारची अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृती आहे. या िवकृतीत ते Öथूल
होतील याबĥल िततकेच िचंतीत असतात. ते ÿमाणापे±ा अिधक अÆन खातात आिण
Âयानंतर Âयांना Öवतः¸या खूप खाÁयाबĥल अपराधी वाटते आिण ते िखÆन होतात. Ìहणून
Öव-ÿेåरत वमन (Induced Vomiting), िवरेचक औषधांचा (Laxatives) वापर अशा
माÅयमांतून अÆन बाहेर काढतात.
±ुधाितरेक िवकृतीने úासलेÐया लोकांचे वजन बöयापैकì सामाÆय असते, परंतु तरीही ते
Âयां¸या आरोµयावर पåरणाम करत असते. ÿमाणापे±ा अिधक अÆन खाÁयाची अखंड
®ुंखला आिण मग जाणीवपूवªक Öव-ÿेåरत वमन आिण अितसार यांमुळे शरीरातील
रासायिनक समतोल िबघडतो आिण Ńदयिवकार होऊ शकतो.
या दोÆही ÿकार¸या िवकृती िनमाªण होÁयाची अनेक कारणे आहेत, जसे:
अ) जवळपास सवªच समाजांमÅये सडपातळ आिण बारीक असणे Ìहणजे सुंदर अशी
धारणा आहे, िवशेषतः मुलé¸या बाबतीत. Öथूल शरीर अनाकषªक मानले जाते, अशा
लोकांची इतर लोक चेĶा करतात. Âयांना कुणीही गांभीयाªने घेत नाही, Âयांची बुिĦम°ा
कमी असते अशी धारणा असते. ही धारणा अशा लोकांचे Óयावसाियक जीवन
(कåरयर), सामािजक जीवन आिण जीवनातील समाधान यांवर पåरणाम करतात.
एकदा, या लोकांनी िनयंिýत आहार घेणे, िनयंýणाची भावना िवकिसत करणे आिण
काही ÿमाणात वजन कमी करÁयात यशÖवी झाले, कì ते अिधक वजन कमी
करÁयासाठी ÿेåरत होतात.
ब) लवकर पåरप³व झालेÐया मुली िकंवा ºया मुलéमÅये अिधक ÿमाणात शरीर मेद
असते Âयां¸यामÅये अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृती िनमाªण होÁयाची श³यता अिधक
असते. munotes.in

Page 22

मानसशाľ
22 क) िचिकÂसालयीन ŀĶ्या उदािसन असणाöया िकशोरवयीन ÓयĉéमÅयेदेखील नंतर¸या
काळात या दोÆहéपैकì एक िवकृती िवकिसत होÁयाची अिधक श³यता असते.
ड) काही संशोधकांची अशी धारणा आहे, कì या अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृती जैिवक
कारणांमुळे उĩवतात. जुÑया मुलांवर झालेली संशोधने असे दशªिवतात, कì या अÆन-
सेवन-संबंिधत िवकृती अनुवांिशक आहेत. याÓयितåरĉ, संÿेरकांमधील (होमŎस)
मधील संतुलन िबघडÐयास शरीरात मेदाचे ÿमाण अिधक वाढते आिण पåरणामी या
अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृतéपैकì एक उĩवू शकते.
ई) काही मनो-सामािजक घटकदेखील अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृती तÂकाळ सिøय कł
शकतात. उदाहरणाथª, काही मानसशाľ²ांनी असे िनÕकषª नŌदवले आहेत, या अÆन-
सेवन-संबंिधत िवकृतéनी úÖत असणारे लोक पåरपूणªतावादी (Perfectionists)
असतात, Âयांचे पालक अवाजवी मागÁया करणारे (Overdemanding) असतात
िकंवा Âयां¸या इतर कौटुंिबक समÖया असतात.
फ) या अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृतéमÅये संÖकृती खूप मोठी भूिमका बजावते. ºया
संÖकृतéमÅये ľीचे सडपातळ शरीर उÂकृĶ मानले जाते, Âया संÖकृतीत या िवकृती
अिधक आढळून येतात. उदाहरणाथª, जपान आिण हॉंगकॉंग वगळता आिशयाई
राÕůांमÅये मनोजÆय ±ुधा-अभाव ही सहज आढळून येणारी िवकृती नाही. जपान
आिण हॉंगकॉंग या राÕůांवरील पाIJाÂय ÿभाव उवªåरत आिशयापे±ा अिधक आहे.
१७ आिण १८ Óया शतकात अÆन -सेवन-संबंिधत िवकृतéचे ÿचलन नÓहते, कारण Âयावेळी
ľीचे बारीक, सडपातळ शरीरापे±ा गुबगुबीत शरीर अिधक सुंदर मानले जात होते. १९ Óया
शतका¸या सुŁवातीला, अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृती मुलांमÅये ऐिकवात नÓहÂया, परंतु
आता या िवकृती मुलांमÅयेदेखील सामाÆय झाÐया आहेत, कारण िपळदार Öनायू असणारी
पुłष देहयĶी हा पुłषी सŏदयाªचा िनकष बनत आहे (³वीकेल आिण िमसªकì, २००७).
अशा ÿकारे, असा िनÕकषª काढला जाऊ शकतो, कì अÆन-सेवन-संबंिधत िवकृतéमÅये
जैिवक, मानिसक आिण पयाªवरणीय कारणे आहेत. Âयां¸यावर उपचार करÁयाकरता
आपÐयाला आहारातील बदल , मानसशाľीय उपचारपĦती यांचा वापर करणे आिण गंभीर
ÿकरणांमÅये Łµणालयात दाखल करणे आवÔयक आहे.
२.२.३ म¤दूचा िवकास आिण िवचार (Brain Development and Thought) :
पौगंडावÖथेत, फĉ शरीरात बदल घडून येत नाही, तर म¤दूदेखील खाकì-वणê तßव (úे-
मॅटर- Gray Matter) पुरवठा अिधक वाढवतो, ºयामÅये नंतर¸या वषा«मÅये १ ते २ ट³के
घट होते. जसजशा म¤दूतील नसपेशी (Neurons) आिण Âयांचे आंतरसंबंध वाढत जातात,
समृĦ आिण अिधक जटील बनत जातात, िततकì िकशोरव यीन Óयĉéची िवचार करÁयाची
±मता वाढते आिण अिधक ि³लĶ होत जाते.
चेतापेशéचे िवसंवहन (मायलीनेशन - Myelination), Ìहणजे, चेतापेशीवर (Nerve Cells)
(मु´य अ±तंतुवर) मेद पेशéचे आवरण िनमाªण होÁयाची ÿिøया, यामुळे चेतनी संदेश munotes.in

Page 23

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
23 (Neural Messages) वहन करÁयाची ÿिøया अिधक जलद आिण ÿभावी घडत जाते.
यामुळे पौगंडावÖथेत मुलांची बोधिनक ±मता वाढत जाते (सोवेल आिण इतर, २००३).
Óयĉì¸या वया¸या २० वष¥ आधी पूवª-अúखंड म¤दुकवच (Prefrontal cortex) भाग
पूणªपणे िवकिसत झालेला नसतो. पौगंडावÖथेत, या भागाचा मोठ्या ÿमाणात िवकास घडून
येतो परंतु पूणª िवकास होत नाही. म¤दूचा पूवª-अúखंड भाग Óयĉìला िवचार करणे,
मूÐयमापन करणे आिण ि³लĶ िनणªय घेणे इÂयादी िøया एका अिĬतीय मानवी पĦतीने
घडून येÁयास परवानगी ÿदान करतो, अशा ÿकारे तो पौगंडावÖथेदरÌयान जिटल बौिĦक
संपादनास (Complex Intellectual Achievements) घडून येऊ लागतात . म¤दू¸या
इतर भागांशी संवाद साधÁयास तो अिधकािधक कायª±म होऊ लागतो आिण म¤दूतील
संवाद ÿणाली िवकिसत होते, जी यामुळे म¤दू¸या इतर भागांकडून होणारे मािहतीचे संÖकरण
अिधक ÿभावीपणे होणे सुलभ करते.
पूणªपणे िवकिसत झालेला पूवª-अúखंड म¤दू अनेक आवेग (Impulses) िनयंिýत करÁयास
मदत करतो. म¤दूचा हा भाग पूणªपणे िवकिसत झालेली Óयĉì राग आिण आवेग या
अनुभवात खूप िनयंिýत ÿितिøया देऊ शकते. पौगंडावÖथेत, जैिवक ŀĶ्या पूवª-अúखंड
म¤दुकवच िवकिसत झालेले नसÐयाने, या वयात मुलांना आवेग िनयंिýत करÁयाची ±मता
नसते. िकशोरवयीन Óयĉì बरेचदा जोखीमपूणª आिण आवेगी Öवłपाचे वतªन का करतात,
याचे हेच कारण आहे. खरेतर, काही संशोधकांची अशी धारणा आहे, िकशोरवयीन Óयĉì या
जोखीमपूणª वतªनामुळे उĩवणाöया धो³यांचे अवमूÐयांकन (Underestimation) करतात
आिण जोखीमपूणª वतªनातून िमळणाöया मोबदÐयाचे अिधमूÐयांकन (Overestimation)
करतात (गोपिनक , २०१२).
अपåरप³व म¤दू युिĉवाद (The Immature Brain Argument):
खूप अनेकदा आपण बाल-गुÆहेगारांकडून (Juvenile Delinquents) केÐया जाणाöया
घृणाÖपद गुÆĻांिवषयी वतªमानपýात वाचतो परंतु अशी मुले अिधक सौÌय िश±ा भोगून
Âयातून बाहेर पडतात. ÿij असा उपिÖथत होतो, कì ÆयायÓयवÖथा १८ वषा«खालील
वया¸या गुÆहेगारां¸या बाबतीत इतकì सौÌय का आहे. याचे उ°र चेतािव²ान
(Neuroscience) आिण वैकािसक मानसशाľामÅये (Developmental Psychology)
आहे. असे िसĦ झाले आहे, कì िकशोरवयीन Óयĉéचे म¤दू पूणªपणे िवकिसत झालेले
नसतात आिण ते योµय िनणªय घेÁयास पूणªपणे स±म नसतात. Âयांचे म¤दू अजूनही िवकिसत
होत असतात. उदाहरणाथª, म¤दू¸या अनावÔयक खाकì-वणê तßवाची (úे-मॅटर) िनिमªती
करणारे चेतातंतू िकशोरवयात नािहसे होऊ लागतात आिण म¤दूचे ĵेत-वणê तßव (Óहाईट
मॅटर - White Matter) वाढÁयास सुłवात होते, यामुळे बोधिनक ÿिøया अिधक
सुिवकिसत होतात. मग ÿij असा िनमाªण होतो, कì आपण खरोखर बाल -गुÆहेगारांना
आपण अिधक सौÌय िश±ा कłन सोडून īावे का? या ÿijांची उ°रे सोपी नाहीत आिण
िनभªया घटनेनंतर भारत सरकारने अÐपवयीन Æयाय िवधेयक (Juvenile Justice Bill)
पाåरत केला आहे. या िवधेयकानुसार, घृणाÖपद गुÆहेगारी ÿकरणांमधील १६ वषा«पे±ा
अिधक वया¸या सवª अÐपवयीन िवकृत Óयĉéना ÿौढ Ìहणून वागणूक िदली जावी.
munotes.in

Page 24

मानसशाľ
24 २.२.४ िनþा वंिचतता (Sleep Deprivation):
िनþा वंिचतता ही आणखी एक समÖया पौगंडावÖथेत मोठ्या ÿमाणवर अनुभवली जाते. या
वयात दररोज राýी िक मान ९ तास झोप घेÁयाची आवÔयकता आहे. वाÖतिवकतेत, पाच
मुलांपैकì एक मुलाला फĉ ६ तास झोप िमळते. जीवनशैली आिण शरीरातील जैिवक
घड्याळ यांमुळे असे घडत असावे. या वयात मुलांना लवकर झोप येत नाही Âयामुळे उिशरा
झोपतात आिण Âयांची उिशरापय«त झोपÁयाची इ¸छा असते पण सकाळ¸या िशकवणीमुळे
(ट्युशन) लवकर उठावे लागते. या मुलांवर शै±िणक आिण सामािजक अपे±ांचे ओझे असते
Âयामुळे Âयांना उिशरा झोपून लवकर उठावे लागते. या िनþा वंिचतताचे Âयां¸यावर पåरणाम
होतात. परी±ेत कमी गुण िमळणे, अवसादúाÖतता/िखÆनता , भावनांवर िनयंýण
िमळिवÁयात अडचण आिण अपघातांना सामोरे जाणे (लौका आिण शोटª, २०१४).
तुमची ÿगती तपासा:
१. पौगंडावÖथेत ताŁÁय कालावधीत िलंगिभÆनता काय आहेत?
२. पौगंडावÖथेत ताŁÁया¸या सुŁवातीचा कालखंड कसा पåरणाम करतो?
३. म¤दू िवकासाचा िवचार ÿिøयेवर काय पåरणाम होतो?
४. पौगंडावÖथेत िनþा अभावाचा काय पåरणाम होतो?
२.३ बोधिनक िवकास ( COGNITIVE DEVELOPMENT) पौगंडावÖथेतील िवचार करणे ÿिøया िह बाÐयावÖथेपे±ा िभÆन ÿकारे होत असते.
पौगंडावÖथेत, मूतª िवचार करणे, सī पåरिÖथतीबĥल िवचार करणे यां¸यापुढे मुलांची
±मता गेलेली असते, या वयात मुले भिवÕयातील घडू शकणाöया गोĶéबĥल िवचार कł
शकते. या वयात मुले संभाÓय आशयाÂमक गोĶéबĥल िवचार कł शकतात आिण िनरपे±
पे±ा संभाÓय बाबी मधून देखील िवचार करतात. कोणतीही समÖया िकंवा ÿij हे मूतª Łपात
नसतात याची Âयांना जाणीव होते, ÿÂयेक समÖयामधून िनमाªण होऊ शकणाöया संभाÓय
अडचणी, समÖयेचे िविवध पैलू यांबĥल ते िवचार कł शकतात.
आपण िपयाजे यां¸या िसĦांतातून बोधिनक िवकास िवषयी पाहó.
२.३.१ िपयाजे यांचा बोधिनक िवकास िवषयक ŀĶीकोन (Piagetian App roac h to
Cognitive Development) :
औपचाåरक िøयाÂमकता अवÖथा ( The Formal Operational Stage):
िपयाजे यांनी असे मत मांडले कì, पौगंडावÖथे¸या सुŁवाती¸या वयात, साधारण १२ Óया
वषê, मुलांमÅये आशयाÂमक िवचार करÁयाची ±मता िवकिसत होते, ते या ±मतेचा उपयोग
समÖया सोडिवÁयाकåरता करतात. आशयाÂमक िवचार करÁया¸या या ±मतेला िपयाजे
यांनी औपचाåरक िøयाÂमकता अवÖथा असे Ìहटले आहे, ही अवÖथा मूतª िøयाÂमक या
बोधिनक अवÖथेहóन िभÆन आहे. वय वष¥ ७ ते ११ या दरÌयानची मुले, मूतª िøयाÂमकता munotes.in

Page 25

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
25 या बोधिनक अवÖथेमधून जातात, जेथे ते तकª समजावून घेणे आिण समÖया सोडिवÁयास
िशकतात, मुले वÖतूं¸या वैिशĶ्यांवłन Âयांचे अनेक ÿकारे वगêकरण करतात, वÖतूंना
िविशĶ ®ेणीत ठेवतात परंतु या अवÖथेत Âयांना या गोĶéबĥल अमूतª पĦतीने िवचार करणे
जमत नाही
वय वष¥ १२ ¸या दरÌयान, जेÓहा मुले औपचाåरक िøयाÂमक िवचार ÿिøया या अवÖथेत
ÿवेश करतात, Âयांची अमूतª तकª करÁयाची ÿिøया ÿगत बनते. पौगंडावÖथेतील मुले फĉ
मूतª वाÖतिवकता बĥल िवचार करत नाही तर ते बöयाच अमूतª श³यतांबĥल िकंवा अमयाªद
कÐपनांबĥल िवचार कł लागतात (िसµलर , १९९८). दुसöया शÊदांत, या वयात मुले
सैĦांितक, काÐपिनक आिण ÿतीवाÖतिवक िवचार कł शकतात. ते शैली िवकिसत
करताना िनयोजन कł शकतात. ते एका ±ेýात िशकलेÐया संकÐपना दुसöया ±ेýात
देखील वापł लागतात.
गृहीतके आधाåरत-िवगमनाÂमक तकª करणे (Hypothetical -Deductive
Reasoning):
िपयाजे यांची अशी धारणा आहे कì, या वयातील मुले अमूतª आिण गृहीतके आधाåरत
कÐपनांबĥल िवचार कł शकतात. ते वै²ािनकांसारखे िवचार करतात. ते पåरिÖथतीबĥल
‘असे झाले तर’ या ÿकारचा िवचार करतात आिण ÿij िव चारतात तसेच अनेक पयाªयांचा
िवचार करतात , चांगÐया पयाªयाबĥल आिण योµय पयाªयाबĥल िवगमनाÂमक िवचार
करतात. या वयात मुले एखादी गोĶ करताना Âयातून साÅय काय होईल याचा साधारण
िवचार करतात आिण Âयानंतर िदसून येत असलेÐया िविशĶ साÅयतेबĥल कारणे िकंवा
वणªन शोधून काढतात. दुसöया शÊदांत, या वयात मुले संभाÓयतांबĥल सुŁवात करतात
आिण Âयानंतर मूतª Öवłपातील गोĶéकडे वळतात. िपयाजे यांनी पौगंडावÖथेतील मुलांची
पĦतशीर आिण आशयाÂमक िवचार करÁयाची ±मता अËयासÁयाकåरता एक कृती
िवकिसत केली, याला Âयांनी ‘third eye’ Ìहटले आहे. जर ितसरा डोळा असता तर तो
कोणÂया िठकाणी असावा असे Âयांना वाटते, असा ÿij िपयाजे मुलांना िवचारला. मूतª
िøयाÂमक अवÖथेतील (७ ते ११ वष¥) मुलांनी, असा डोळा कपाळा¸या मÅयभागी , दोन
डोÑयां¸या मÅये असावा अशी ÿितिøया िदली. याऐवजी, औपचाåरक िøयाÂमक
अवÖथेतील, अथाªत पौगंडावÖथेतील मुले अिधक काÐपिनक आिण नािवÆयपूणª होते.
Âयांनी असा डोळा डो³या¸या मागील बाजूला असावा, हातात असावा िकंवा पायावर
असावा अशा ÿितøìया िदÐया आिण Âयाचे पाहणे Óयितåरĉ िविवध उपयोग िवषयी
कÐपना केली.
औपचाåरक िøयाÂमक पĦतीने िवचार करणाöयांमÅये एखाīा समÖयेवर तोडगा/उ°र
वापरÁयापूवêच अनेक पयाªयांवर िवचार करÁयाची ±मता असते. अशा Óयापक बौिĦक
कायª±मतेमुळे समÖया सोडिवताना Óयĉìकडून अयशÖवी ÿयÂन टाळले जातात.
औपचाåरक िøयाÂमक ता असलेली Óयĉì परीवेशाशी जुळवून घेताना जाÖतीत जाÖत
यशÖवी होÁयाकåरता , मागील अनुभव,सī मागणी आिण भिवÕयातील पåरणाम यांना
ल±ात घेते (सलिकंड एन.जे.२००४).
munotes.in

Page 26

मानसशाľ
26 िवधानाÂमक िवचार ( Propositional thought):
मूतª/ÿÂय± उदाहरण नसताना Óयĉìकडून अमूतª (काÐपिनक) तकª वापरणे Ìहणजे
िवधानाÂमक िवचार होय. िवधानाÂमक िवचारांमुळे पौगंडावÖथेत काही आधार िवधाने सÂय
असतील तर Âयां¸या आधारे काढलेला िनÕकषª देखील सÂय आहे, असे हे समजून घेÁयास
सोपे जाते. अॅåरÖटोटल यांचे िवधानाÂमक िवचार बĥलचे ÿिसĦ उदाहरण आहे
सवª पुŁष मÂयª आहेत. (आधारिवधान)
सोøेटीस पुŁष आहे. (आधारिवधान )
Ìहणून, सोøेटीस हा मÂयª आहे. (िनÕकषª)
तथािप, बौिĦक िवकास जीवनभर चालूच असतो असे िपयाजे यांचे मत आहे. औपचाåरक
िøयाÂमक िवचार ÿिøया ही हळूहळू चालणारी ÿिøया आहे, वयाची १२ वष¥ पूणª झाली
आिण पूणªपणे औपचाåरक िøयाÂमक िवचार ±मता आली असे घडत नाही. शारीåरक
पåरप³वता आिण परीवेषीय अनुभव यां¸या समÆवयातून आशयाÂमक तकª करÁयाची ±मता
हळूहळू िवकिसत होत जाते. वया¸या १५ Óया वषê, मुले औपचाåरक िøयाÂमक अवÖथेत
पूणªपणे िÖथर होतात. यात देखील, Óयĉì िभÆनता आहेत.
औपचाåरक िøयाÂमक अवÖथेचा उपयोग कłन घेÁयात देखील Óयĉì िभÆनता िदसून
येतात. काही Óयĉì Âयांची औचाåरक िøयाÂमक कौशÐये नंतर¸या वयात सुधरिवतात तर
काहéना या कौशÐयांना पूणªपणे उपयोग कłन घेता येत नाही. उदाहरणाथª, फĉ ४० ते
६० ट³के महािवīालयीन मुले आिण ÿौढ Âयां¸या औपचाåरक िøयाÂमक िवचार ±मतेला
ÿाĮ करतात आिण वापर देखील करतात असे अËयासातून ल±ात आले आहे. परंतु बरेच
ÿौढ Âयांचे औपचाåरक िøयाÂमक िवचार सवªच ±ेýांमÅये दाखवत नाही पण औपचाåरक
िøयाÂमक ¸या काही पैलूंमÅये पूणª स±म असतात (केिटंग, १९९०, २००४).
Óयĉì¸या सांÖकृितक परीवेशामुळे औपचारीक िøयाÂमकता या घटकावर Óयĉì िभÆनता
िदसून येते. Óयĉì अिलĮ, शाľीय ŀĶ्या अÂयाधुिनकहीन समाजात आिण अÐप औचाåरक
िश±णात रािहलेली असÐयास ित¸यात औचाåरक िøयाÂमकतेच िवकास कमी घडून येतो.
याउलट पूणª औपचाåरक, तौलािनक ŀĶ्या तंý²ान-आधुिनक समाजानुłप Óयĉìत हा
िवकास अिधक असतो (सेगल आिण इतर १९९०, असदी आिण इतर , २०१४).
औपचाåरक िøयाÂमकता वाढिवणाöया शाľीय तकª करÁयाला सवªच समाजात महÂव िदले
जात नाही, हे समाजापुŁप Óयĉì िभÆनतांचे कारण आहे. दैनंिदन जीवनात आवÔयक
नसÐयास लोक शाľीय तकª ±मता वापर नाही. यातून काही ÿij िनमाªण होणार असतील
तर Âयांनी अशी ±मता वापरावी हे अपे±ा करणे देखील चूक आहे (गौिवयन, १९९८).
पौगंडावÖथेत औपचाåरक िøयाÂमकता वापरÁयाचे फायदे (The Consequences
of Adolescents’ Use of Formal Operations) :
पूवêची मुले कोणताही ÿij न िवचारता िनयम िकंवा ÖपĶीकरण Öवीकारत असत, अलीकडे
माý मुले औपचाåरक िøयाÂमकता ±मतेचा वापर करताना आशयाÂमक तकª कł लागली munotes.in

Page 27

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
27 आहेत, मुले Âया¸या पालकांना, इतर अिधकाöयांना मोठ्या ÿमाणावर ÿij िवचाł लागली
आहेत. कोणÂयाही पåरिÖथतीत मुले पåरपूणªता नसेल तर अÖवÖथ होतात, Âयांचे अमूतª
पĦतीने िवचार करणे वाढले आहे, Âयां¸या कÐपना करÁया¸या ±मता वाढत आहेत.
पåरणामतः, मुले अिधक युिĉवाद करत आहेत. मुले नवनवीन आशाÂमक तकª वापłन
इतरां¸या ÖपĶीकरणात असलेÐया पोकळी/åरĉता शोधÁयात अिधक रस घेत आहेत.
मुलांची िचिकÂसक िवहार करÁयाची ±मता वाढत असÐयाने, ते पालक िकंवा िश±कां¸या
मयाªदाÿित अिधक संवेदनशील बनत आहेत. उदाहरणाथª, या वयातील मुलाला Âयाचे
वडील खूप िदवसांपासून िसगारेट पीत आहेत याची मािहती असÐयाने तो विडलांना
िसगारेट न िपणे, िसगारेट िपÁयाचे दुÕपåरणाम िवषयी बोलतो. यातूनच वाद िनमाªण होतात.
तथािप, यासोबतच असेही आढळून आले आहे कì, मुलांना एखाīा घटने¸या बöयाच बाजू,
Âयांचे फायदे हे ल±ात घेता येत नसÐयाने Âयांची िनणªय ±मता कमी पडत आहे. मुलांची
िचिकÂसक पĦतीने िवचार करÁयाची वाढती ±मता ºयेķांना समÖया बनू पहात आहे परंतु
यामुळे देखील कोणÂयाही Óयĉì जीवनातला हा कालखंड अिधक रंजक बनत आहे.
िपयाजे यां¸या िसĦांताचे मूÐयमापन (Evaluating Piaget’s Approach):
िपयाजे यां¸या िसĦाÆतावर काही टीका करÁयात आÐया आहेत, Âयांपैकì काही टीका
आपण पाहó:
१. िपयाजे यां¸या मते सवª मानवांमÅये बोधिनक िवकास एकाच पĦतीने होतो, िवकास
िविवध अवÖथांमधून जातो-िवकास अनेक अवÖथांमधून पुढे जातो. िवकास ÿिøया
ही वैिĵक आहे असा याचा अथª होतो. तरीही, असे ल±ात येते कì सारखेच वय
असलेले, सारखेच वय असलेले िभÆन संÖकृतीतील लोक, बोधिनक श³यतां¸या
बाबतील परÖपरांहóन िभÆन असतात.
२. िपयाजे यांचे असे मत होते कì एकदा Óयĉì िविशĶ वय आिण िविशĶ िøयाÂमक
अवÖथेला पोहोचली कì Âयाला/ितला Âया अवÖथेतील अपेि±त सवªच उिĥĶ्ये पार
पाडता यायला हवी. परंतु असे ल±ात येते कì एक/िविशĶ Óयĉìत देखील िविवध
बोधिनक ±मतांमÅये सारखेपणा िदसून येत नाही. िभÆनता िदसून येते. िविशĶ
िøयाÂमक अवÖथेत अपेि±त असलेली काही उिĥĶ्ये Óयĉì करते पण Âयाच
अवÖथेतली इतर वैिशĶ्ये ितला करता येत नाही.
३. िपयाजे यांनी मांडलेÐया िवकास बोधिनक िवकास झपाट्याने होतो, तो संथगतीने
आिण अडचणरिहत होत नसतो. परंतु बöयाच मानसशाľ²ांचे असे मत आहे कì,
एका अवÖथेतून दुसöया अवÖथेत होणारा िवकास हे जलद िÖथÂयंतर नÓहे, ती एक
सातÂयपूणª चालणारी ÿिøया आहे. ही ÿिøया िजतकì गुणाÂमक पĦतीने चालते
िततकì सं´याÂमक पĦतीने जात नाही. िपयाजे यांची उपप°ीवरील दुसरी टीका
Ìहणजे, या िसĦांतात िदलेÐया अवÖथेतील फĉ वतªन िवषयक वणªन होते, एका
अवÖथेतून दुसöया अवÖथेत होणायाª बोधिनक िÖथßयंतर िवषयक चचाª केलेली नाही.
४. िपयाजे यांनी बोधिनक ±मतांचे मापन करÁयाकåरता वापरलेÐया कृतéवर देखील
टीकाकारांनी ÿij िनमाªण केले आहेत. बोधिनक ±मतांचे मापन करÁयाकåरता munotes.in

Page 28

मानसशाľ
28 वापरÁयात आलेÐया कृती, ‘Óयĉì¸या वय परÂवे असलेÐया ±मतांना कमी लेखतात’.
उदाहरणाथª, िपयाजे यांनी वय परÂवे ºया ±मता सांिगतÐया, िशशु आिण मुले Âयापे±ा
िवचार ±मतां¸या पातळीवर अिधक िवकिसत झालेली असतात (केÆनी, २०१३).
५. िवचार आिण ²ान Ìहणजे काय याबाबत देखील िपयाजे अिधक तोकडा िवचार
करतात असे टीकाकार मानतात. आपणात बöयाच ÿकार¸या बुिĦम°ा आहेत असे
वैकिसक मानसशाľ² मानतात, Âया बुिĦम°ा िनरिनराÑया आिण परÖपरांहóन
Öवतंý आहेत (गाडªनर, २००६).
६. िपयाजे यां¸या मते औपचाåरक िøयाÂमकता ही बोधिनक िवकासाची शेवटची अवÖथा
आहे. परंतु बöयाच वैकिसक मानसशाľ²ांचे मत आहे कì, औपचाåरक िøयाÂमकता
ही मूतª िवचारांची शेवटची अवÖथा नÓहे. खरेतर, समृĦपणे िवचार करÁयाची शैली पूवª
ÿौढावÖथेपय«त िवकिसत देखील झालेली नसते. आपण ºया समुदायात राहतो तेथे
अिधक गुंतागुंती¸या िवचारांची आवÔयकता असते तेथे नेहमीच शुĦ तकª चालत नाही.
याकåरता िवचारांची लविचकता, अिधक ÖपĶीकरणाÂमक ÿिøया आिण अनेक
घटनांमागील कारणांची आवÔयकता असते. याला लाबोवी-वेफ उ°र-औपचाåरक
िवचार असे Ìहणतात (लाबोवी-वेफ आिण िदएहल, २०००).
२.३.२ मािहती संÖकरण ŀĶीकोन (Information Processing Perspectives) :
मािहती संÖकरण ŀĶीकोनानुसार देखील, पौगंडावÖथेतील बोधिनक ±मता हळूहळू आिण
सातÂयाने िवकिसत होत जातात. िवकासा¸या या अवÖथेतील बोधिनक ±मतांमधील
बदल, जसे मािहती úहण करÁयातील ±मता, मािहतीचा वापर आिण साठवण हा हळू हळू
होत जाणाöया बदलाचा पुरावाच आहे.
वायर (२००४) यां¸या मते सभोवताल¸या जगाबाबत िवचार करÁयात अनेक ÿगतीशील
बदल होतात. नवनवीन पåरिÖथती हाता ळÁया¸या शैलीत िवकास घडून येतो. सÂय मधील
िनवडकता येते तसेच Öमृती आिण संवेदिनक ±मतांमधील िवकास यात अनेक सकाराÂमक
बदल घडत जातात.
सामाÆयपणे पौगंडावÖथेत बुिĦम°ा तशीच राहते परंतु मानिसक ±मता जसे शािÊदक,
गिणतीय आिण अवकाश यांमÅये गितशील सुधार घडून येतो. Öमृती¸या ±मतांमÅये सुधार
घडून येतो. या वयातील मुले एकाचवेळी अनेक उिĥपकांकडे अिधक ÿभावीपणे ल± देऊ
शकतात, उदाहरणाथª, गिणताचा गृहपाठ करत असताना संगीत ऐकणे.
मुले िविवध गोĶीना सामोरे जात असतात, Âयांची Öमृतीची क±ा Łंदावत जाते पåरणामतः
Âयांचे जगाबाबतचे ²ानाचे भांडार वाढत जाते. परंतु मानिसक ±मतांबाबत हे सवª घडून
येÁयामागे मेटा-बोधिनकतेची वाढ होय.
मेटा-बोधिनकता (Metacognition): मेटा Ìहणजे एखाīा ‘गोĶीशीच’ संबंिधत होय.
Ìहणजे, मेटा-बोधिनकता याचा अथª ‘बोधन’ िवषयीचेच ‘बोधन’ िकंवा Öवतः¸याच
िवचारांिवषयी िवचार होय. लोकांचे Âयां¸याच िवचार ÿøìयेिवषयी िवचार आिण लोकांची
Âयांचे Öवतः¸याच बोधनावर ल± ठेवÁयाही ±मता होय. Öवतः¸या बोधिनक ÿिøयांवर ल± munotes.in

Page 29

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
29 ठेवणे आिण Âयांचे िनयमन करणे होय. लोकांनी Âया¸या बोधिनक िÖथतीबĥल केलेली
सजग पडताळणी होय , Óयĉìला नवीन ²ान िवकसीत करणे आिण Âयाचे िवÖतारीकरण
करणे श³य होते. यामुळे लोकांना Âयां¸या Öवतःबĥल¸या अÅययनाचा ताबा िमळिवणे
श³य होते. लोक कसे िशकतात याची जाणीव, िशकÁया¸या गरजेचे मुÐयमापन, गरजांची
पूतªता करÁयाची नीती आखणे आिण आखलेÐया नीतीची अंमलबजावणी इÂयादी बाबी
समािवĶ असतात (हॅकर, २००९).
ÿाथिमक वगाªतील मुलांना Âयां¸या Öमृती कायª±मता, वाचन िवषयक आकलन आिण
आठिवणे यांवर पåरणाम करणारे घटक समजणे , उिĥĶांची पूतªता करÁयासाठी अनुłप
अÅययन तंýे आÂमसात करणे, िशकलेले सािहÂय परी±ा उ°ीणª करÁयाकåरता Óयĉ करता
येणे इÂयादéिवषयी मयाªिदत ²ान असते. मेटा-बोधन िवषयक ²ान वय , अनुभव आिण
सूचना यांना अनुल±ून िवकिसत होत जाते.
पौगंडावÖथेपय«त मुलांची Öमृती ±मता वाढते. परी±ेकåरता िविशĶ ÿकरण
अËयासÁयाकåरता िकती वेळ लागेल याबाबत ते चांगला िनणªय घेऊ शकता. अËयास
सािहÂय कोणÂयावेळी पूणªपणे ल±ात ठेवायचे याबĥल देखील ते चांगला तकª कł शकता.
अशा ÿकारे, अËयास सािहÂय समजून घेणे आिण Âयावर ÿभुÂव िमळिवणे, िश±णात
चांगली गुणव°ा ÿाĮ करणे याकåरता मेटा-बोधिनकता मुलांना उपयुĉ ठरते (ठेÐश आिण
इतर, २०१५).
२.३.३ िवचारांतील अहंक¤िþतता (Egocentrism in Thinking) :
पौगंडावाÖथेतील अहंक¤िþतता Ìहणजे आÂम-Óयúतेची (ÖवतःमÅये ÓयÖत राहणे) िÖथती
होय, या िÖथतीत संपूणª जगाबाबत मािहती Öवतः¸या संदभाªतून पिहली जाते. या
अहंक¤िþतता िÖथतीमुळे, आपण सभोवताल¸या लोकां¸या क¤þÖथानी आहोत अशी मुलंही
धारणा बनते. या जाणीवेतून मुले काÐपिनक िनरी±क (माझे कुणीतरी िनरी±ण करत आहे)
तयार करतात. िनरी±क आम¸या वतªनाचे िनरी±ण करत आहेत असे यांना वाटते.
उदाहरणाथª, वगाªत बसलेÐया िवīाÃयाªला सारखे वाटत राहते कì िश±कांचे फĉ
Âया¸याकडेच ल± आहे. सवा«चे ल± मा»या गालावरील ताŁÁय पीटीकेवर (िपंपल) आहे
असे पाटêत सहभागी झालेÐया मुलीला सारखे वाटत राहते.
या अहंमक¤िþत िवचार केÐयाने:
 ते ºयेķ Óयĉì जसे पालक, िश±ण इÂयादी ÿित खूप टीकाÂमक बनतात,
 Öवतःवर झालेÐया टीका सहन करÁयास इ¸छुक नसतात,
 ते इतरां¸या चुका सहज काढतात (राई आिण इतर २०१४).
Óयिĉगत दंतकथा (Personal fables) : अहंक¤िþतता मुळे पौगंडावÖथेतील मुलांमÅये
अवाÖतव ®Ħा िवकिसत होतात. आपले अनुभव इतरांपे±ा अगदी वेगळे, अपवादाÂमक
आिण इतर कुणाकडेच असे नाही अशा भावना या मुलां¸या बनतात. उदाहरणाथª, जेÓहा
ÿेमा¸या संबंधात ÿेमभंग होतो, तेÓहा मा»या इतके दुःख इतर कुणा¸याच वाट्याला आले munotes.in

Page 30

मानसशाľ
30 नसेल असे यांना वाटू लागते. माझे दुःख, मी कोणÂया मानिसकतेतून जात आहे हे कुणी
समजूनच घेऊ शकत नाही अशी या मुलांची धारणा बनते. (अÐबटª आिण इतर, २००७).
या ÿकार¸या वैचाåरक ÿमादास Óयĉéगत दंतकथा Ìहणतात.
Óयिĉगत दंतकथां¸या आधारे तŁणी¸या बöयाच आÂमघातकì वतªनाची उकल होऊ शकते.
उदाहरणाथª, असुरि±त ल§िगक संबंधांमÅये असणे हे Öवाभािवक आहे असा िवचार ही मुले
कł शकतात, कारण गभाªरपण आिण एड्स हे फĉ इतरांनाच होऊ शकते, आÌहाला नाही
अशी Óयिĉगत दंतकथा ही मुले बाळगतात. मīपान केÐयावर ते गाडी चालवू शकतात
कारण ते सुरि±त गाडी चालिवतात आिण गाडी Âयां¸या िनयंýणात असते अशी Âयांची
Óयिĉगत कÐपना असते (रेयना आिण फल¥, २००६).
२.३.४ शालेय िनवªतªन (School Performance) :
मेटा-बोधिनकता आिण इतर बोधिनक ±मता वाढÐयाने, शै±िणक िनवªतªन देखील वाढेल
असे साधारणपणे गृहीत धरले गेले आहे. शै±िणक गुणव°ा शालेय परी±ेत िमळालेÐया
गुणांवłन मोजला जाऊ शकतो. भारतात, हे संपूणª िचýच वेगळे आहे. ASER (Annual
Status of Education Report) सन २०१५ मधील अहवाल अनुसार भारतात इय°ा ५
वी मÅये िशकणाöया अÅयाªहóन अिधक मुलांची वाचन ±मता इय°ा २रीत मÅये िशकणाöया
मुलां¸या इतकìच आहे. शशीधरेट आिण इतर (२००९) यांनी भारतातील १३.५ ट³के
मुलांची संपादन ±मता खूप कमी Öतरावर आहे. युनेÖको (२०१४) यांनी िवकसनशील
राÕůांमधील (भारत देश समािवĶ) २५० दशल± मुले कायाªÂमक िनर±र आहेत, या
मुलांमधील ५० ट³के मुलांनी िकमान ४ वष¥ शाळेत घालिवलेली असताना देखील.
अहवाल पुढे असेही Ìहणतो कì ÿाथिमक शाळेतील ७५ ट³के िश±क योµय ÿिशि±त
नाहीत, Âयां¸याकडे योµय शै±िणक पाýता नाही िशवाय ते िनयिमत उपिÖथती देखील
नसतात. िवकसनशील राÕůांमधील असे िवदारक िचý या अËयासांनी मांडले आहे. असे
असताना िवशेषतः भारतात ÿij िवचारला जातो कì, भारतातील या बाद पåरिÖथतीची
कारणे काय आहेत आिण सरकार काय करते आहे?
िवīाÃया«¸या शै±िणक िनवªतªनावर अनेक घटक पåरणाम करत असÐयाचे ल±ात येते.
यातील काही घटक पुढील ÿमाणे:
सामािजक-लोकसं´याशाľीय, कुटुंब, शालेय यंýणा, अËयासøम, अÅयापन पĦती ,
घरातील वातावरण , पालकांचे िश±ण, मातेकडून घेतली जाणारी काळजी आिण
पालकांमधील नातेसंबंध (देव, २०१६). यासोबतच, वगाªतील वातावरण, िवīाथê-िश±ण
धनाÂमक संबंध आिण िनयिमत उपिÖथती िवīाÃया«¸या शै±िणक िनवªतªनात वृĦी घडवून
आणतात. िश±क ÿोÂसाहन देणारे आहेत, ते सवा«ना समान वागणूक देतात या ÿकारचे
संवेदन िवīाÃया«ना शाळेत उपिÖथत राहÁयास ÿोÂसाहन देते.
जागितक आरोµय संघटना, युनेÖको या आंतरराÕůीय संघटना आिण मानव संसाधन
िवभाग, नीती आयोग ही भारतातील कायाªलये यांनी िश±णात अमुलाú बदल घडवून
आणÁयाचा ÿयÂन केला आहे. सन १९९० मÅये, युनेÖको मÅये ‘सवा«कåरता िश±ण’ असे
धोरण आखले आहे. munotes.in

Page 31

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
31 मिसनो आिण इतर (२०१६) यांनी िवकसनशील राÕůांमधील िश±णाचा दजाª
सुधरिवÁयाकåरता धोरणाÂमक मÅयÖथी केली. िवकसनशील राÕůांमÅये िश±णाचा दजाª
अितशय िनÌन असÐयाचे Âयांना जाणवले. अशा ÿकारचे कायª ल±णीय आहे कारण असे
गृहीत धरले जाते कì िश±णा¸या गुणव°ेत सुधार आिथªक िवकास, उÂपादकता आिण
िवकास घडवून आणेल.
सामािजक-आिथªक दजाª आिण शालेय िनवªतªन (Socioeconomic Status and
School Performance) :
शै±िणक संपादन आिण सामािजक-आिथªक दजाª यांमÅये घिनķ संबंध असÐयाचे अËयास
सांगतात. मÅयम आिण उ¸च सामािजक-आिथªक दजाª असलेÐया मुलांना चागले गुण
िमळतात. उ¸च आिण मÅय सामािजक -आिथªक दजाª असलेÐया मुलांना ÿमािणत संपादन
चाचणीवर देखील चांगले गुण ÿाĮ होतात. या वगाªतील मुले िनÌन सामािजक-आिथªक
दजाª¸या मुलांपे±ा जाÖत इय°ा िशकतात. मÅयम आिण उ¸च सामािजक-आिथªक दजाªची
मुले आिण िनÌन सामािजक-आिथªक दजाªची मुले यांमधील हा फरक ÿाथिमक वगाªपासून
सुŁ होतो आिण हे मुले पौगंडावÖथेत जाईपय«त अिधक ÿमाणात िदसून येतो (रॉय आिण
रावर, २०१४)
मÅयम आिण उ¸च आिथªक-समिजक दजाª असलेÐया मुलांकडून उ¸च शै±िणक यश
संपािदत करÁयामागील अनेक कारणे आहेत, जसे:
 मÅयम आिण उ¸च आिथªक-सामािजक दजाª असलेÐया मुलां¸या तुलनेत िनÌन
आिथªक-सामािजक दजाª असलेली मुलांना ितत³याशा सुिवधा/फायदा िमळत नाही.
 गरीब वगाªतील मुलांना योµय ÿमाणात पोषक आहार िमळत नाही आिण Âयांना
आरोµया¸या समÖया असतात.
 बöयाचदा, गरीब कुटुंबातील मुले गदê¸या िठकाणी वाÖतÓयास असतात आिण अपयाªĮ
शाळेत जातात िशवाय अËयास करÁयाकåरता देखील Âयांना योµय जागा उपलÊध
नसते. या मुलांकडे मÅयम आिण उ¸च वगाªतील मुलांÿमाणे घरी पुÖतके आिण
संगणक देखील उपलÊध नसतो (ÿतर, २००२). यासोबतच, गरीब कुटुंबातील मुले
शालेय जीवना¸या अगदी पिहÐया िदवसापासून ÿितकूल पåरिÖथती अनुभवतात
आिण जसजसे मोठे होत जातील तसतशी ही ÿितकूलता अिधक ÿमाणात वाढत
जाते. या ÿितकुलतेचा पåरणाम सातÂयाने Âयां¸या शै±िणक िनवाªताªनावर होत जातो,
बफाª¸या उंच टेकडीवłन बफाªचा छोटासा गोळा सोडÐयास तो खाली येताना अनेक
िहम कण िचटकून तो मोठा होत जातो अगदी Âयाच ÿमाणे या मुलां¸या समÖया ते मोठे
होत जाताना वाढतच जातातात. पåरणामतः ही मुले मÅयम आिण उ¸च सामािजक-
आिथªक दजाª¸या मुलां¸या तुलनेत मागे पडतात.
शाळातील िवīाथê गळती ( Dropping ou t of School) :
युनेÖको, Institute for Statistics and Global Education Monitoring ( सांि´यकìय
आिण जगातील िश±ण देखरेख संÖथा) यां¸या अनुसार, भारतात ४७ दशल± माÅयिमक munotes.in

Page 32

मानसशाľ
32 आिण उ¸च माÅयिमक शाळेतील मुले मÅयात िश±ण सोडून देतात. ºयाअथê, भारत देश
तŁणाई Âयांची धनाÂमक बाजू आिण संप°ी मानतो, अशात ही आकडेवारी धो³याची
सूचना आहे. मुलांनी शाळा सोडÁयाची अनेक कारणे आहेत. जसे–
 काही मुले शाळा सोडतात कारण Âयांना कमी गुण िमळाÐयाने पुढील िश±णाकåरता
ÿवेश िमळत नाही आिण ते िश±ण सोडून देतात.
 कौशÐयां¸या अभावामुळे काही शाळा सोडतात.
 दाåरþ्यामुळे काही शाळा सोडतात. िवīाथê Âयाचे उ¸च िश±ण पूणª कł शकेल कì
नाही हे ठरिवणारा सवाªत मोठा िनधाªरक (घटक) दाåरþ्य हा आहे. मÅयम आिण उ¸च
सामािजक-शै±िणक दजाª¸या मुलां¸या तुलनेत िनÌन सामािजक-आिथªक दजाªची मुले
शाळा सोडÁयाचे ÿमाण तीनपट इतके आहे. शाळा सोडणे हे ŀĶचø आहे- या
लोकांकडे उ¸च िश±ण घेÁयाकåरता पैसे नसतात, Ìहणून ते िश±ण सोडतात. Âयां¸या
उ¸च िश±ण आिण कौशÐये नसÐयाने Âयांचे आिथªक यश देखील कमीच राहते. यातून
ते अिधक गरीब होत जातात.
२.३.५ सायबरअवकाश: पौगंडावÖथा ऑनलाइन (Cyberspace: Adolescents
Online) :
आज¸या काळात , बरेच तŁण इंटरनेट आिण इंटरनेट आधाåरत तंý²ान जसे दैनंिदन
जीवनातील सामािजक माÅयमे यांचा Óयापक ÿमाणात वापर करत आहे. कैसर फिमली
फाउंडेशन यांनी केलेÐया सव¥±ण अनुसार, तŁण लोक िदवसाला सरासरी ६.५ तास
माÅयमांवर घालिवतात. इतकेच नÓहे, बöयाचदा एकाचवेळी ते अनेक माÅयमांचा वापर
देखील करत असतात. आिण Ìहणून ते िदवसाला ८.५ तास इतका कालावधी इंटरनेट
समोर असतात (जोडªन, २००७).
लेनहाटª (२०१०) आिण åरचटेल (२०१०) यां¸यामते पौगंडावाÖथेतील मुले मिहÆयाला
जवळपास ३०,००० मजकूर पाठवत असतात आिण बöयाचदा एकाचवेळी अनेकांशी
संवाद साधत असतात. समोरासमोर संवाद िकंवा टेिलफोनवłन संवाद साधÁयापे±ा ते
इमेल िकंवा Óहाट्सअप वłन मजकूर पाठवतात.
माÅयमे आिण िश±ण (Media & Education) :
इंटरनेट ची सहज उपलÊधता आिण Óयापकता यांनी िश±ण ±ेýात सुĦा ल±णीय बदल
घडवून आणला आहे. आता िवīाथê आिण िश±क यांमÅये नळ आिण बदली यांसारखा
संबंध रािहलेला नाही. िवīाÃया«ना इंटरनेट मुळे बöयाच ÿमाणावर मािहती उपलÊध आहे.
िश±क फĉ महÂवाची आिण िवĵ सनीय मािहती देणारे बनून रािहले आहेत. तथािप,
िश±णावर इंटरनेटची सहज उपलÊधता एकसार´या ÿमाणात सकाराÂमक पåरणाम करत
आहे कì नाही हे ठरिवÁयाचा ÿयÂन अजूनही िश±णतº² करत आहेत. सायबर तंý²ानाच
िश±णावर एकसारखा सकाराÂमक पåरणाम पाहÁयापूवê बöयाच गोĶी बदलÁयाची गरज
आहे. उदाहरणाथª, इंटरनेट रचनाÂमक वापर होÁयासाठी आवÔयक सूचना, िविशĶ कौशÐये
शालेय अËयासøमात समािवĶ होÁयाकåरता अËयासøमात बदल करावा लागेल. Óयापक munotes.in

Page 33

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
33 मािहतीमधून महÂवाचे काय आहे तेच शोधणे आिण अनावÔयक मािहती काढून टाकणे कसे
करता येईल यावर िवīाÃया«ना िशकिवÁयाची गरज आहे. िवīाÃया«मÅये शोधÁयाची ±मता,
िनवड आिण नवीन ²ान िनिमªतीकåरता मािहतीचे संकलन कसे करावे याबाबद देखील
िवīाÃया«मÅये ±मता िवकिसत कराÓया लागतील (गीलामो-रामोस आिण इतर २०१५)
तथािप, इंटरनेट वापराचे काही तोटे देखील आहेत. या धो³यांपैकì काही पुढीलÿमाणे:
१.सायबर गुÆहेगारी (Cyber Bullying):
पौगंडावÖथेतील काही मुले इतरांना धमकावÁयाकåरता इंटरनेटचा वापर करतात. ते िपडीत
Óयĉìला वारंवार मानिसक इजा होईल असे मेसेज िकंवा इमेल पाठवतात. वेबसाईट वर, हे
सायबर गुÆहेगार िननावी बनून राहतात. या माÅयमातून ते कोणतीही शारीåरक इजा
पोहोचवत नाही , मानिसक इजा माý तीĄ Öवłपही असू शकते (मÆकेटलोव आिण टेलर,
२०१४). इंटरनेट¸या माÅयमातून एखाīाला वारंवार ýास देणे (Trolling) हे देखील
सायबर गुÆहेगारीचे एक łप आहे.
२. आ±ेपाहª सािहÂयाची सहज उपलÊधता (Easy access to Objectionable
material) :
सायबर अवकाशावर ( Cyberspace) सवा«नाच अĴील सािहÂय सहज उपलÊध असते.
बालकामुक (Pedophilias) िवकृत लोक मुलांना सहज शोधू शकता आिण Âयांचे ÿÂय±ात
देखील शोषण कł शकतात.
३. ऑनलाइन जुगार (Online gambling) :
ऑनलाइन पĦतीचे खेळ सहज आिण मोठ्या ÿमाणावर उपलÊध आहेत. शालेय आिण
महािवīालयीन िवīाथê देखील øìडा ÿकारांवर जसे िøकेट जुगार लावू शकतात,
सहभागी होऊ शकतात. जसे पोकर सारखा खेळ øेडीट काडª वापłन खेळला जातो
(वोलाक आिण िफंकेलहोर, २००७).
४. िडिजटल िवभाजन ( Digital Divide) :
गरीब वगाªतील आिण अÐप समूहातील मुलांना संगणकाची िततकìशी उपलÊधता नसते,
िजतकì ती उपलÊधता मÅयम वगêय आिण ®ीमंत कुटुंबातील मुलांना उपलÊध असते.
यालाच िडिजटल िवभाजन असे Ìहटले जाते. पुस¥ल (२०१३) यांनी अहवाल िदला आहे
कì अमेåरकेत, ĵेतवणêय मुलांना Óयिĉगत संगणक उपलÊध आहे आिण कृÕणवणêय
मुलांना ितत³याशा ÿमाणात Óयिĉगत संगणक उपलÊध होत नाहीये. हे ते दोन समूह होय.
तुमची ÿगती तपासा
१. औपचारीक िøयाÂमकता अवÖथा Ìहणजे काय आिण हे अवÖथा िवचार ÿिøयेवर
कसा पåरणाम करते?
२. पौगंडावÖथेतील बोधिनक िवकास िवषयक िपयाजे यांचा िसĦांत आिण मािहती
संÖकरण ŀĶीकोन यात याक फरक आहे? munotes.in

Page 34

मानसशाľ
34 ३. शै±िणक िनवाªताªनावर ÿभाव टाकणारे घटक कोणते आहेत?
४. मुलांची िश±णातून गळती का घडते?
५. सायबरअवकाश चे फायदे आिण तोटे काय आहेत?
२.४ पौगंडावाÖथे¸या ÖवाÖÃयाला धोके (THREATS TO ADOLESCENTS’ WELL -BEING) पौगंडावÖथा हा ÿÂयेका¸या जीवनातील आरोµयदायी कालखंड, परंतु याच कालखंडात मुले
धोकादायक वतªनात गुंतÁयाची श³यता असते. जे वतªन Âयां¸या आरोµयाला घातक ठł
शकते. मुलां¸या आरोµयाला आिण ÖवाÖÃयाला घातक वतªनांपैकì अमली पदाथा«चे सेवन,
मī, तंबाखू आिण ल§िगक संøमण हे आहेत.
२.४.१ बेकायदेशीर औषधी (Illegal Drugs) :
जगा¸या पाठीवर तŁण मुलांमÅये अमली पदाथा«चे सेवन अितशय Óयापक ÿमाणात वाढत
आहे, वय वष¥ १६ ते १९ दरÌयान हे ÿमाण खूपच आहे (अहमद आिण इतर २००७).
किपल आिण इतर (२००५) यां¸या मते भारतात अमली पदाथा«चे ÿाधाÆय िवषयक
कोणतीही िलंग िभÆनता िदसून येत नाही परंतु अमली पदाथª घेÁया¸या ÿमाणात
िलंगिभÆनता िदसून येत आहे. िसंग आिण इतर (२००६) यांनी जयपूर शहरातील इय°ा ९
वी ते १२ वी मÅये िशकणाöया मुलांचा अËयास केला, Âयात २.१ मुले आिण १.७ मुली
तंबाखू खाणारे होते. ºया कुटुंबात तंबाखू आिण िसगारेट िपÁयाची सवय होती, Âया
कुटुंबातील मुलांमÅये िसगारेट िपणे आिण तंबाखू खाÁयाचे ÿमाण अिधक होते. दुसöया
अËयासात, जुयल आिण इतर (२००८) यांना मुलांमÅये मुलé¸या तुलनेत अमली पदाथा«चे
सेवन अिधक ÿमाणात आढळून आले. रे (२००८) यांनी केलेÐया अËयासात, १२ ते १८
वष¥ वयोगटातील ३ ट³के मुलांनी भांग या पदाथाªचे सेवन केलेले होते आिण फĉ ४ ट³के
अमली पदाथª घेणाöया मुलांनी यावर उपचार घेतला.
गोिपराम आिण िकशोर (२०१४) यां¸या अËयासात असे आढळून आले कì बöयाच मुलांनी
वय १५ ते १८ वष¥ दरÌयान अमली पदाथाªचे सेवन सुŁ केले होते.
अवैध अमली पदाथª सेवन करÁयाची बरीच कारणे मुले Óयĉ करतात. यातील काही
कारणे:
१. समवयÖकांचा ÿभाव: अमली पदाथा«चे सेवन करÁयामागे समवयÖकांचा ÿभाव हे
कारण सातÂयाने िदसून आले आहे (चौधरी आिण सेन, १९९२).
२. आदशªमानांचे अनुकरण: ÿिसĦ Óयिĉमßव ( celebrities), पालक, िश±क िकंवा
कोणती Óयĉì िजला ही मुले मोठे मानतात.
३. िज²ासा
४. िवकिसत झाÐयाची जाणीव munotes.in

Page 35

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
35 ५. चांगले वाटणे हा घटक आिण सामािजकìकरण
६. मौज करÁयाची उगमÖथाने (उदा. पाटê, उÂसव साजरे करणे इÂयादी)
७. ÿेमा¸या संबंधांमÅये अपयश, पालकांचा दबाव (िवशेषतः वडील), कौटुंिबक समÖया
इÂयादी संबंिधत तणाव
८. बाÐयावÖथेतील वाईट अनुभव: दुबे आिण इतर (२००३) यांनी बाÐयावÖथेतील
नकाराÂमक अनुभव आिण भिवÕयातील अमली पदाथा«चे सेवन यांमÅये सहसंबंध
िदसून आला. शारीåरक, भाविनक िकंवा ल§िगक शोषण, शारीåरक िकंवा भाविनक
दुलª±, कुटुंबातील अमली पदाथª सेवन पहात बालपण गेलेले, गुÆहेगारी ÖवŁपाचे
कुटुंब सदÖयांचे वतªन, कुटुंब सदÖयांमÅये मानिसक आजारी असणे, पालकांमधील
बेबनाव (मतभेद) कुटुंबात बेकायदेशीर Óयसनांधीनता इÂयादी बाÐयावÖथेतील
िवपरीत घटना होय. संशोधन संदभª असे सांगतात कì. बाÐयावÖथेत उपरोĉ
कौटुंिबक समÖयांपैकì िजत³या समÖयांचा सामना केला असेल िततकì Óयसनाधीन
होÁयाची श³यता अिधक असते. वय वष¥ १४ दरÌयान ही श³यता २ ते ४ पट अिधक
असते आिण Âयानंतर हा धोका ५ पट अिधक वाढत जातो.
९. शै±िणक िनवªतªनात वाढ : अमली पदाथा«चे सेवन करÁयामागे अलीकडे िदसून
आलेले हे एक कारण होय. वाढती Öपधाª, अिधकािधक शै±िणक गुणांना िमळणारे
महÂव, मुले ÿचंड ÿमाणात अपे±ां¸या ओ»याखाली दबलेली असतात ही अमली
पदाथª सेवनाची कारणे िदसून येतात. बरीच मुले ºया अमली पदाथा«चे सेवन करतात
Âयाला ‘Adderall’ असे Ìहणतात. ‘Adderall’ हा अमली पदाथª सामाÆयपणे अवधान
िविकरण अितिøयाशीलता िवकृती वर उपचार करÁयासाठी वापरला जातो. या
पदाथाª¸या सेवनाने ल± (एकाúता) वाढते आिण Âयामुळे दीघªकाळ पय«त अËयास
होतो अशी धारणा आहे (ĵाझª, २०१२).
बेकायदेशीर औषधéचा (अमली पदाथª) उपयोग केÐयाचे वाईट पåरणाम असतात.
उदाहरणाथª, काही अमली पदाथª आसĉì िनमाªण करतात. यांन आसĉì िनमाªण करणारे
अमली पदाथª असे देखील Ìहटले जाते. या औषधé¸या वापरातून जैिवक आिण मानिसक
अवलंिबÂव िनमाªण होते. जैिवक आसĉìत, Óयĉìचे शरीर संबंिधत अमली पदाथाª¸या
सेवनाचे इतके आसĉ बनते कì या अमली पदाथाªचे सेवन केÐयािशवाय Óयĉìला
सामाÆयपणे काय¥ देखील करता येत नाही. यामुळे शारीåरक, आिण दीघªकालीन नससंÖथा
पातळीवर पåरणाम होतात. या ÿकरणांमÅये, अमली पदाथª Óयĉìसाठी वेगळे असे करत
नाही खरेतर यातून दैनंिदन जीवनातील जैिवक सामाÆयपणा जपÁयाची गरज िनमाªण होते
(कामी आिण फारª’ई, २००३). मानिसक अवलंिबÂव बाबत, लोक दैनंिदन तणावांशी
जुळवून घेÁयाकåरता देखील हळूहळू या अमली पदाथा«वर अवलंबून राहó लागतात. जर
तणाव टाळÁयाकåरता तŁण अमली पदाथा«चा आ®य घेऊ लागले तर Âयांना समÖयांचा
सामने करणे, ÿभावीपणे तणाव सोडिवणे यात अडचण जाणवू लागते आिण पुÆहा अमली
पदाथª घेणे सुŁ होते. अमली पदाथा«चे सेवन करणे घातकच असते, Óयĉìने अगदी सहज
Ìहणून कमी घातक पदाथाªचे सेवन केले तरी ते पुढे Óयĉì अिधक घातक पदाथा«¸या
सेवनाकडे जाऊ शकते असे अËयास सांगतात (सेगल आंनी Öटीवटª, १९९६). munotes.in

Page 36

मानसशाľ
36 गांजा भांग हे सामाÆयतः वापरले जाणारे बेकायदेशीर अमली पदाथª आहेत. भांग या
पदाथाª¸या सेवनाने अÐपÖमृती आिण अÅययन िवषयक Ćास, लàय साÅय करÁयात
अडचणी, समÆवयाचा अभाव इÂयादी समÖया उĩवतात. या पदाथाª¸या सेवनाने Ńदयाची
Öपंदने वाढणे, फुफुसांवर पåरणाम आिण असुरि±त लोकांमÅये मनोिवि±Įी िनमाªण
होÁयाचा धोका उĩवतो. मनू आिण इतर (२०१३) यांनी तŁण मुले मोठ्या ÿमाणावर भांग
या पदाथाªचे सेवन करतात असे अधोरेिखत केले आहे.
तŁणांकडून सेवन होणारा, अफू हा आणखी एक अमली पदाथª होय. अफू¸या कमी
सेवनाने शरीराला उĥीपन ÿाĮ होते तर अिधक सेवनाने अवसाद úÖतता ÿाĮ होते. अफूची
नशा वेदनाशामक सारखी काम करते, Óयĉìला अÖवÖथ वाटू लागते, चेहरा गरम
झाÐयासारखे वाटते, Âवचेला खाज सुटते, तŌडाला कोरड पडते आिण सकाराÂमक भाव
इÂयादी ल±णे िदसू लागतात. या पदाथाªचे िशरेमधून (नस) सेवन केÐयाने पोटात अÖवÖथ
वाटते तसेच गुंगी आिण ÖवÈनानुभव येतात. तीĄ ÿमाणातील सेवनाने मृÂयू उĩवतो.
अफू¸या दीघª सेवनातून अफू घेÁया¸या ÿकारात बदल घडून येतो. काळा¸या ओघात, या
लोकांचे नैसिगªक अफुजÆय पदाथाªचे अवलंिबÂव जाते आिण Âयाचबरोबर ते डॉ³टरां¸या
सÐयाने िदÐया जाणाöया पदाथाª¸या सेवनाकडे जातात. उदाहरणाथª, Buprenorphine
आिण Codeine ही खोकला आÐयावरची औषधे आिण Dextropropoxyphene या
औषधéचे अवलंिबÂव वाढत जाते. तŁण, िवशेषतः िनÌन आिथªक दजाªची मुले ĵसनĬारा
अमली पदाथा«चे सेवन करतात, असे अËयास सांगतात. बेनेगलेट आिण इतर (१९९८)
यां¸या अहवालानुसार वया¸या १०-११ Óया वषê मुले तंबाखू सारखा पदाथª खाऊ
लागतात आिण पुढे हळूहळू ते ĵसन मागाªने अमली पदाथा«चे सेवन करतात.
२.४.२ मī वापर आिण गैरवतªन (Alcohol Use and Abuse) :
भारतात तŁणांमÅये मīाचा वाढता वापर हा गंभीर िचंतेचा िवषय आहे भारतात ७५
दशल± लोक मīाचे सेवन करतात असे अंदाज सांगतात (®ीवाÖतव आिण इतर, २००२).
रे आिण इतर (२००४ ) यांनी घराशी संबंधीत राÕůीय Öतरावरील सव¥±ण (National
Household Survey) केले, यात १२ ते ६० वष¥ वायोगातील पुŁषांचा समावेश होता
Âयात २१.७ ट³के सहभागी मī िकंवा अमली पदाथª सेवन करणारे आढळले. िसÆहा आिण
इतर (२००४) यांनी अंदमान शाळेतील मुलांवर अËयास केला Âयात असे आढळले कì
ºया मुलांनी कमी वयात मīपान सुŁ केले होते ते पुढील जीवनात उिशरा मīपान सुŁ
केलेÐयां¸या तुलनेत अिधक ÿमाणात मīपान करत असे. तŁणाईकडून मīपान करÁयाची
अनेक कारणे िदसून येतात. यातील काही कारणे -
 समाजाकडून मīपान करणे याला Öवीकारले जाणे वाढत आहे, अगदी पदाथª
सेवनाला देखील.
 सहज उपलÊधता
 स±म पुŁष ते इतरां¸या इतकेच मīपान कł शकतात हे िसĦ करÁयाकåरता अिधक
मī िपतात. munotes.in

Page 37

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
37  काही लोक ताण तणाव कमी करÁयाकåरता िपतात , तसेच ते िभडÖतपणा कमी
करÁयासाठी देखील घेतात.
 काही लोक आजूबाजूचे लोक पीत आहेत हे पाहóन िपतात िकंवा िमýांमÅये सवªच
िपतात असे Âयांना वाटते Ìहणून. याला िमÂÃया समथªन पåरणाम (false
consensus effect) Ìहणतात.
 भारता¸या पूवō°र राºयांमÅये, भात िकंवा तÂसम खाī पदाथा«चे िकÁवन (फम¦टेशन)
कłन घरीच मī बनिवले जाते. या घरी बनिवलेÐया मī पदाथाªला अÅयािÂमक
आिण सामािजक काया«मÅये घेतले जाते. असे पेय मुले पालकांसमोर घेतात तर ºयेķ
कोणÂयाही संकोच िशवाय या पदाथाªचे सेवन करत असतात. मोठ्यांचा देखील या
कृतीबĥल कोणताही आ±ेप नसतो. या समाजात, तŁणांनी खूप कमी वयात मīाची
चव चाखलेली असते आिण पुढे ते नशा येÁया¸या ÿमाणापय«त घेतच जातात. तथािप,
उतार वयात, यांपैकì काही लोक दुकानात िमळणाöया मīाकडे वळतात आिण
सवयीचे मīासĉ बनतात.
 कमी वयात मīाचे सेवन सुŁ झाÐयाचे मīासĉì Óयितåरĉ देखील काही दुÕपåरणाम
िदसून येतात. कमी वयातील मīपाना¸या पåरणामातून धोकादायक ल§िगक वतªन,
अमली पदाथा«चे सेवन, गुÆहेगारी Öवłपाचे वतªन आिण िहंसक वतªन, शालेय गुणव°ेत
Ćास, भाविनक िवकृती आिण आघात हे पåरणाम आहेत.
 मīपी- काही लोकांना मī िपणे ही सवय लागलेली असते, ते मīावर अवलंबून
असतात आिण Âयांना Âयावर िनयंýण िमळिवता येत नाही. ते कमी ÿमाणात मī
िपÁयास सुŁवात करतात, परंतु हळूहळू Âयांची मī घेÁयाची ±मता (सहनशĉì)
वाढत जाते आिण ते अिधकािधक मī घेऊ लागतात. मī िपÁयाचा पåरणाम
साधÁयाकåरता ते अिधकािधक मī सेवन करतात. काहीलोक िदवसभर मī घेतात
तर काही िविशĶ वेळी. Âयांना मī घेÁयाचे इ¸छा कायमच असते. लोक मīपी का
बनतात याची कारणे माý मािहत नाही. काहé¸या मते याला अनुवंश जबाबदार आहे,
कारण तो कुटुंबांमÅये िदसून येतो. परंतु मī घेणाöया कुटुंबांमÅये मī िवषयक समÖया
नसतात.
 मī घेÁयाचे कारण महÂवाचे नाही. पण तŁण मī घेत असतील तर Âयांना सुधरिवणे
महÂवाचे आहे.
२.४.३ तंबाखू: धुăपाणाचे धोके (Tobacco: The Dangers of Smoking) :
बöयाचशा तŁणांना धुăपान करÁयाचे धोके मािहत आहे असे ल±ात येते. तरीही ते धुăपान
करतात. अËयास असे सांगतो कì पूवê ºया ÿमाणात धुăपान होतहोते Âयापे±ा िकतीतरी
कमी ÿमाणात आज धुăपान िदसून येत आहे, परंतु तरीही धुăपान करणाöयांची सं´या खुप
मोठी आहे. धुăपान करÁयात िलंग िभÆनता आिण वांिशक िभÆनता असÐयाचे अËयास
सांगतात. ऑिÖůया, नॉव¥, Öवीडन आिण इतर बöयाच राÕůांमÅये, मुलéमÅये मुलां¸या
तुलनेत धुăपान अिधक वाढत आहे. आिĀकन अमेåरकन आिण उ¸च सामािजक-आिथªक
दजाª¸या मुलां¸या तुलनेत ĵेतवणêय मुले आिण िनÌन आिथªक दजाªची मुले यांमÅये कमी munotes.in

Page 38

मानसशाľ
38 वयात धुăपान करणे अिधक ÿमाणात आहे. अमेåरकेतील माÅयिमक शाळांमÅये, आिĀकन
अमेåरकन¸या तुलनेत ĵेतवणêय अिधक धुăपान करतात, अलीकडे हा फरक मोठ्या
ÿमाणावर कमी होत आहे (बान¥ट आिण मुईलेनबगª, २०१२).
उशीरा का होईना लोकांमÅये सøìय आिण िनिÕøय धुăपान करÁयाला समाज िवरोध करत
आहे. शाळा, कायाªलये, िवमान Öथानके (एअरपोटª) इÂयादी िठकाणी सरकार¸या आदेशाने
‘धुăपान मुĉ ±ेý’ घोिषत केली जात आहेत. तरीही, बरेच तŁण धुăपान करतात. ÿij
असा िनमाªण होतो कì, तŁण अशी घातक सवय का जडते?
तŁणांना धूăपानाची घातक सवय जडÁयाची अनेक कारणे आहेत. Âयातील काही
पुढील ÿमाणे:
१. काही तŁण याकडे आपण मोठे झालो आहोत असा संदेश Ìहणून पाहतात.
२. मुले ÿिसĦ Óयĉì, पालक आिण समवयÖक यां¸याकडून ÿभािवत होतात. मुले अशा
Óयĉéना धुăपान करताना पाहतात आिण Âयांचे अनुकरण करतात.
३. िसगारेट आसĉì िनमाªण करते. िसगारेट मधील िनकोटीन तÂकाळ जैिवक आिण
मानिसक अवलंिबÂव िनमाªण करते. जे लोक Âयां¸या सुŁवाती¸या जीवनात १०
आिण कमी ¸या आसपास िसगारेट िपतात Âयांना ८० ट³के धूăपानाची सवय जडते (
वेÖटेट आिण इतर २००७, टकर आिण इतर २००८, िवÐस आिण इतर २००८).
४. भारतात, ®ीवाÖताव आिण इतर (२००४) मुलांमÅये धूăपानाची सवय संÖकृती,
समाज आिण कुटुंब पåरवेश यांÓयितåरĉ आणखी एका घटकामुळे िनमाªण होते, ती
Ìहणजे िकती िमý धुăपान करतात.
ई-िसगारेट (e-cigarettes):
ई-िसगारेट हे नÓयाने आलेले खूळ (फॅशन) आहे, िसगारेट ¸या आकाराचे आिण िवīुत घट
(बॅटरी)ने उजाª िदलेली असते आिण यातून िनकोटीनचा धूर येतो. पारंपाåरक पĦती¸या
िसगारेटपे±ा ई-िसगारेट ही कमी ÿमाणात घातक असÐयाची धारणा आहे, परंतु या
धारणेला कोणताही पुरावा नाही. असे असतानाही ई-िसगारेट िपणाöया लोकांची सं´या
वाढत आहे आिण लोक या िसगारेटला पारंपाåरक िसगारेटचा पयाªय Ìहणून पहात आहेत.
भारताचा तंबाकू सेवन आिण िनमाªण करणारा जगातील ितसरा मोठा देश आहे. भारत
सरकार¸या राÕůीय नमुना सव¥±ण संघटने¸या अहवालानुसार वय वष¥ १० ते १४
दरÌयानची २० दशल± मुले तंबाकू या उÂपादनाची आसĉ बनलेली आहेत. या अहवालात
चढ्ढा आिण सेनगुĮा (२००२) अशीही भर घालतात कì , दरवषê िकमान ५,५०० मुलांची
सं´या तंबाखू आसĉì समÖयेत भर टाकत आहे. दुसöया एका अËयासात, भोजनी आिण
इतर (२००९) असे ल±ात आले कì भारतात तंबाकू सेवनाची सुŁवात सरासरी वय वषª
१४.७ पासून िदसून येते. भारतात तंबाकूचे सेवन, िबडी, िसगारेट, िचलीम आिण हò³का
यां¸या माÅयमातून होते. अलीकडे माý भारतात, ई-िसगारेट चा वापर तंबाकू úाहकां¸या
पसंतीस उतरत आहे. munotes.in

Page 39

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
39 २.४.४ ल§िगकतेतून संøिमत संसगª (Sexually Transmitted Infections) :
मुले ल§िगक ŀĶ्या सøìय झालेÐया िÖथतीत, मुलांकडून धोकादायक ल§िगक वतªन
घडÁयाची श³यता असते, यावेळी Âयांना ल§िगकतेतून संøिमत आजार होÁयाची श³यता
अिधक असते. अमेåरकेत माÅयिमक शाळेत िशकणाöया चार पैकì एक मुलाला ल§िगकतेतून
संøिमत होणाöया आजाराचा धोका असतो (व¤कÖटोक आिण इतर, २००४). मुलांना
संसगª होऊ शकणाöया काही आजारांबĥल पाहó.
एड्स:
एड्स हा आजार मूलतः ल§िगक संबंधातून पसरतो, याला ल§िगकतेतून संøिमत होणारा
आजार या ÿकारात वगêकृत केले जाते. ÿथम या ÿकारही समÖया फĉ समिलंग
ÓयĉéमÅये होती, Âयानंतर हा आजार इतर जनसमुदायात तसेच िभÆनिलंगी संबंध ठेवणारे
आिण नसĬारा अमली पदाथª घेणाöया लोकांमÅये पसरला. अमेåरकेत, या आजाराचा
ÿादुभाªव अÐपवयीन मुलांमÅये देखील झाला आहे. आिĀकन अमेåरकन आिण िहÖपिनक
मÅये ७० ट³के एड्स ची नवीन ÿकरणे िदसून येत आहेत. ĵेतवणêय पुŁषां¸या तुलनेत
आिĀकन अमेåरकन पुŁषांमÅये आठ पट एड्सचा संसगª होÁयाचा संभव वाढलेला आहे.
भारतात सुĦा, हा आजार धो³याची सूचना देत आहे.
इतर ल§िगकतेतून संøिमत होणारे आजार:
१. मानवी पॅिपलोमा िवषाणू (Human papilloma virus -HPV) :
ÿÂय± संभोग न करता जननेिÆþय संपकाªतून हा आजार संøिमत होऊ शकतो. या
आजाराची ल±णे Ìहणजे यातून चामखीळ िनमाªण होते आिण काही ŁµणांमÅये गभाªशया¸या
मुखाचा ककªरोग होऊ शकतो. काही ÿकार¸या एच.पी.Óही. पासून संर±ण करणारी लस
उपलÊध आहे. अमेåरकेत, या आजारावरची लस िनयिमतपणे ११ ते १२ वष¥ वयोगटातील
मुलéना देÁयात यावी असे रोग िनयंýण आिण ÿितबंधन क¤þाकडून सुचिवÁयात आले आहे,
In America, the U.S. Center for Disease Control & Prevention had
suggeste d that this vaccine should be routinely administered to 11 to 12
years old girls, परंतु Âयावłन राजकìय गदारोळ झाÐयाने हे िनयोजन गुंडाळÁयात
आहे.
२. ůायकोमोिनयासीस ( Trichomoniasis) :
योनीत िकंवा पुŁषा¸या जननेÆþीयाला परजीवीमुळे (parasite) होणारा हा एक ÿकारचा
संसगª आहे. संसगª झाÐयावर सुŁवातीला बाĻ ÖवŁपाची कोणतीही ल±णे िदसून येत नाही
परंतु नंतर यातून वेदनादायी ľाव सुŁ होतो.
३. ³लािमडीया (Chlamydia):
हा एक ÿकारचा जंतू संसगª आहे, सुŁवातीला या संसगाªची खूप कमी ल±णे आहेत परंतु
नंतर लघवी करताना जळजळ होते आिण पुŁष जनन¤िþय िकंवा योनीमधुन ľाव होतो.
आजार पुढे ओटीपोटाचा दाह आिण िनज«तुकìकरण पय«त जाऊ शकतो. तथािप, munotes.in

Page 40

मानसशाľ
40 ÿितजैिवके घेऊन या आजारावर यशÖवी उपचार केला जाऊ शकतो (फायसª आिण इतर,
२००३).
४. जननेिÆþय ¸या िठकाणी नागीण (Genital herpes) :
हा एक ÿकारचा िवषाणू संसगª आहे. या आजाराची सुŁवातीची ल±णे Ìहणजे,
जननेÆþीया¸या भोवताली लहान फोड िकंवा दुखरा भाग िदसून येतो. तŌडाभोवती
िदसणाöया फोड सारखेच हे िदसतात. येतील फोड उघडे पडून फुटू शकतात आिण तो
अितशय वेदनादायी अनुभव असू शकतो. या ÿकारचा संसगª काही आठवड्यांमÅये बरा
होऊ शकतो परंतु काही काळाने संसगª पुÆहा उĩवतो आिण असे चø सुłच राहते. या
आजाराला कोणताही उपचार नाही आिण हा आजार संøिमत होत राहणारा आहे.
५. गोनोåरया िकंवा िसिफलीस (Gonorrhea & Syphillis) :
ल§िगक संøमणातून होणारे आजार बöयाच काळापासून गेलेले आहेत. जुÆया इितहासात
देखील या दोन संसगा«बĥल उÐलेख िदसून येतो. पूवê, या आजारांवर उपचार होऊ शकत
नाही असे मानले जाई, परंतु आज, ÿितजैिवके उपलÊध आहेत ºयांĬारा संसगª पूणªपणे बारा
होऊ शकतो.
ल§िगक संसगªजÆय आजार ÿितबंधन (Avoiding STIs):
ल§िगक संसगªजÆय आजार टाळÁयाचा सवō°म मागª Ìहणजे ल§िगक संबंधांपासून दूर राहणे.
इतर मागª Ìहणजे सुरि±क ल§िगक संबंध ठेवणे. ल§िगक िश±ण िमळालेले असताना देखील,
बरेच तŁण सुरि±त ल§िगक संबंध ठेवत नाही असे नŌदिवÁयात आले आहे. Óयिĉगत
दंतकथा िवचारांमुळे, ते Öवतःला असुरि±त मानत नाही (मला काही होत नाही अशी
धारणा) आिण धोकादायक वतªनात गुंतत जातात. आपÐयाला ल§िगक संसगªजÆय आजार
होÁयाची श³यता फार कमी आहे िकंवा होऊच शकत नाही असा ते िवचार करतात. अशी
Âयांची धारणा असते जेÓहा Âयांना Âयां¸या जोडीदार िवषयी¸या सुरि±ततेची धारणा असते-
ºया जोडीदाराला ते दीघª कालावधीपासून ओळखत असतात.
धोका कमी करणाöया काही सुरि±त ल§िगक सवयी:
१. जोडीदाराची चांगÐया ÿकारे ओळख कłन ¶या: जोडीदाराचा ल§िगकता इितहास
जाणून ¶या. जोडीदाराची ल§िगक संसगªजÆय आजार िवषयी िÖथती मािहत नाही
तोपय«त असुरि±त संबंध धोकादायकच. तथािप, जोडीदाराचा संपूणª ल§िगक संबंध
िवषयक इितहास जाणून घेणे हे सोपे नाही. याची अनेक कारणे आहेत जसे- याबाबत
िवचारÁयास संकोच वाटणे. कदािचत जोडीदार जाणीवपूवªक बरोबर उ°रे देणार नाही,
िकंवा जोडीदाराला Âया¸या/ित¸या धोकादायक वतªनाबĥल मािहती नसेल. ल§िगक
मािहती सांगÁयास संकोच वाटणे, Óयिĉगत मािहती राखून ठेवÁयाची िववेक बुĦी
िकंवा िवसराळूपणा इÂयादी कारणे असू शकतात. मािहत नसलेÐया िठकाणी ठेवलेला
ल§िगक संबंध धोकादायकच. munotes.in

Page 41

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
41 २. िनरोधचा वापर : िनरोध हे ल§िगकŀĶ्या संøमणजÆय आजार रोखÁयाचे सुरि±त
माÅयम होय.
3. शरीरातील þव पदाथा«ची देवाणघेवाण टाळावी: ÿामु´याने शुøधातू. गुदाĬार कडून
ल§िगक संबंध टाळावेत. गुदĬारात असलेÐया छोट्याशा जखमेमधून देखील एड्स¸या
िवषाणूंचा ÿादुभाªव होऊ शकतो. िनरोध िशवाय गुदĬार मागाªने केलेला ल§िगक संबंध
घातक आहे. यासोबतच, मुखावाटे केलेला ल§िगक संबंध देखील घातकच, याĬारा
देखील एड्स होऊ शकतो.
४. िवचारी बना: मī आिण अमली पदाथा«चे सेवन Óयĉìची तकª करÁयाची ±मता कमी
करते आिण पåरणामतः िनणªय घेÁयाची ±मता देखील कमी होते. िनणªय घेÁयाची
±मता चुकली आिण ल§िगक संबंधात िनरोध चा योµय ÿकारे वापर होऊ शकणार
नाही.
५. एकिनķ राहÁयाचे फायदे: एकाच Óयĉìसोबत ल§िगक संबंध असणे चांगले असते.
अनेक Óयĉéपे±ा, एका Óयĉìशीच संबंध असावे, जो तुम¸याशी एकिनķ आहे, यातून
ल§िगक संसगªजÆय आजार होÁयाची श³यता कमी होते.
२.५ सारांश या घटकात, आपण पौगंडावÖथा या कालखंडात होणारे शारीåरक बदल, िवशेषतः शारीåरक
आिण मानिसक बदलांिवषयी चचाª केली आहे. पौगंडावÖथेत लवकर पåरप³वता आÐयाचे
मानिसक आिण सामािजक पåरणाम काय आहेत यावर सिवÖतरपणे पिहले. पåरप³वतेचे
पåरणाम िलंग परÂवे िभÆन कसे आहेत, हे पिहले. पौगंडावÖथेत पोषक आहाराची गरज
आिण द±ता िवषयी पिहले. पौगंडावÖथेत िनमाªण होऊ शकणाöया आिण जीवनभर राहó
शकणाöया ±ुधा िवकृती िवषयी चचाª केली. सौदयª िवषयक असलेÐया सामािजक
मानदंडां¸या पåरणामातून ±ुधा िवकृती कशा िनमाªण होतात. या िवकृतéचे फĉ मानिसक
पåरणाम नÓहे तर आरोµय िवषयक धोके काय आहेत. सुŁवातीला ±ुधा भाव िवषयक
िवकृती फĉ मुलéमÅये िदसून येत असे परंतु अलीकडे ही िवकृती मुले-मुली दोहŌमÅये
िदसून येत आहे हे देखील अधोरेिखत केले आहे.
म¤दूचा िवकास कशा पĦतीने गितशील बोधिनक िवकास घडवून आणतो आहे, िवशेषतः
पौगंडावÖथेत उ¸च पातळीवरील िवचार आिण गुंतागुंतीची बौिĦक संपादने यांबाबत आपण
पिहले. आपण बोधिनक िवकास िवषयक दोन िसĦांतांिवषयी पिहले- िपयाजे यांचा िसĦांत
आिण मािहती संÖकरण ŀĶीकोन. िपयाजे असे मानतात कì, साधारण वया¸या १२ Óया
वषा«पासून मुले अमूतª िवचार आिण वै²ािनक पĦतीने तकª करणे कł लागतात. Âयांनी या
ÿकार¸या िवचारांना औपचाåरक िøयाÂमक कालखंड असे Ìहटले आहे. दुसरीकडे, मािहती
संÖकरण ŀĶीकोण असे मानतो कì, बोधिनक िवकासाची गती Óयास अनुल±ून नसते,
खरेतर ही गितशील ÿिøया असते, ही ÿिøया Óयĉì¸या जीवनभर सातÂयपूणª पĦतीने
चालणारी असते. बोधिनक िवकास हा Öमृती ±मता, मानिसक नीती , मेटा-बोधनीकता
आिण बोधिनक काया«शी संबंिधत बöयाच पैलुंशी संबंिधत सुधारणाÂमक पĦतीने होत
असतो. आपण अहमक¤िþतता कशा पĦतीने Óयĉì¸या िवचारांवर पåरणाम करते हे देखील munotes.in

Page 42

मानसशाľ
42 पािहले. Öवतःला Öवतंý ÓयिĉÂव मानÁया¸या वाढÂया जाणीवेतून Óयĉìला Öवबĥल जे
आकलन होते Âयाला अहमक¤िþतता Ìहटले आहे. या जाणीवेमुळे ही मुले Âयां¸यावर
झालेÐया टीकेला सहन कł शकत नाही आिण ºयेķ Óयĉéÿित बंडखोर बनतात. ते
Óयिĉगत दंतकथा िवकिसत करतात, या कथांमधून Âयांची ÿबळ धारणा बनते कì, Âयां¸या
जीवनातले अनुभव इतरांपे±ा वेगळेच आहेत. पौगंडावÖथेतील मुलांची शै±िणक िनवªतªन
ढासळत का जाते, हे देखील पािहले. मुलां¸या शालेय िनवªतªनावर अनेक घटक पåरणाम
करतात जसे सामािजक-आिथªक दजाª, कुळ, वंश आिण मुले रहात असलेÐया समाजातील
®Ħा. शालेय गुणव°ा आिण जीवनातील यश यांमधील संबंध देखील आपण पािहला आहे.
तŁण वयातील मुले इंटरनेटचा वापर करÁयात उÂकट असतात आिण ÿÂयेक िदवसाचा
बराचसा काळ ते सामािजक माÅयमे, मनोरंजन आिण मािहती िमळिवÁया¸या साधनांवर
घालिवतात. इंटरनेट हे वरदान आिण आिण शाप देखील हे अधोरेिखत करÁयात आले.
आपली तŁण मुलां¸या ÖवाÖÃयाला धोका असलेÐया घटकांकडे देखील पिहले.
समवयÖकां¸या ÿभावातून अमली पदाथा«चे सेवन, समाधान िमळिवणे िकंवा आदशªमानांचे
अनुकरण, अिधकार दाखिवÁयाची इ¸छा , हे देखील पिहले. मुलांचे मī घेणे, तंबाकू सेवन
तसेच एडस आिण इतर ÿकार¸या ल§िगक संøिमत आजार होÁयाचा धोका यावर देखील
ŀĶी±ेप टाकला. ल§िगक संøिमत आजारांपासून बचाव कसा करता येईल यावर देखील
चचाª केली.
२.६ ÿij १. पौगंडावÖथेत िकशोरवयीन Óयĉì अनुभवत असलेÐया शारीåरक बदलांचे वणªन करा.
२. िकशोरवयीन Óयĉé¸या पोषण þÓयांसंबंिधत गरजा आिण िचंता ÖपĶ करा.
३. पौगंडावÖथेतील म¤दूचा िवकास ÖपĶ करा.
४. िपयाजे यांनी पौगंडावÖथेदरÌयान होणारी बोधिनक िवकास ÿिøया कशी ÖपĶ केली
याचे वणªन करा.
५. मािहती ÿिøया उपगमानुसार पौगंडावÖथेतील बोधिनक िवकास ÿिøयेचे वणªन करा.
६. िकशोरवयीन अहंमक¤िþततेचा िकशोरवयीन Óयĉéची िवचारसरणी आिण वतªन यांवर
कसा पåरणाम होतो , हे ÖपĶ करा.
७. िकशोरवयीन Óयĉé¸या शालेय कतृªÂवावर पåरणाम करणाöया घटकांचे वणªन करा.
८. िकशोरवयीन Óयĉì आंतरजालाचा (इंटरनेटचा) उपयोग कसा करतात हे ÖपĶ करा.
२.७ संदभª • Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life
Span. (8th Ed). India: Pearson India, Education services Pvt.Ltd
• Papalia, D. E., Olds, S. W., & Feldman, R. (2012). Human
Development. (12th Ed). McGraw Hill, international Edition.
***** munotes.in

Page 43

43 ३
िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - I
घटक रचना
३.० उिĥĶ्ये
३.१ ÿÖतावना
३.२ ÖवÂव: "मी कोण आहे?" असा ÿij िवचारणे
३.२.१ ÖवÂव िनिमªती: बदल कì संघषª?
३.२.२ ÖवÂव िवकासाचा मािसªया यांचा ŀिĶकोन: एåर³सन यांचा िसĦांत
अīया वत करणे
३.२.३ ÖवÂव िनिमªतीमÅये धमª आिण अÅयाÂमाची भूिमका
३.२.४ ÖवÂव-िनिमªतीत जातीय आिण अÐपसं´याक गटांसमोरील आÓहाने
३.२.५ नैराÔय आिण Öव-हÂया: िकशोरावÖथेतील मानसशाľीय अडचणी
३.३ सारांश
३.४ ÿij
३.५ संदभª
३.० उिĥĶ्ये हे ÿकरण वाचÐयानंतर तुÌही खालील संकÐपना समजून घेऊ शकाल:
• ÖवÂव, ÖवÂव िनिमªती, आिण ÖवÂव िवकास
• Öव-संकÐपना आिण Öव-आदर
• ÖवÂव िवकासाचा मािसªया यांचा उपगम आिण एåर³सन यांचा िसĦांत
• धमª आिण अÅयाÂम यांची ÖवÂव िनिमªतीमधील भूिमका
• ÖवÂव, वंश आिण मानववांिशकता
• िकशोरावÖथेतील मानिसक अडचणी
३.१ ÿÖतावना िकशोरवयीन Óयĉéसाठी ÖवÂव (Identity) आिण Öव -आदराचे (self-esteem) ÿij खूप
सामाÆय आहेत. काही िकशोरवयीन Óयĉéसाठी जीवनातील ही अवÖथा खूप वेदनादायक
आिण कठीण असू शकते, परंतु बहòतेकजण या काळातून कुठÐयाही मोठ्या समÖयेिशवाय
जातात. बहòतेक िकशोरवयीन मुलांना िकशोरावÖथेचा काळ खूप चांगला आिण रोमांचक
वाटतो , ºयादरÌयान ते िमý-मैिýणी बनवतात आिण िजÓहाÑयाचे संबंध िवकिसत करतात. munotes.in

Page 44

मानसशाľ
44 िकशोरवयीन Óयĉì Âयां¸या आयुÕया¸या या अवÖथेत अनेक आÓहानांना सामोरे जातात.
या ÿकरणात , आपण िकशोरावÖथेदरÌयान कोणते मोठे बदल घडतात, यावर चचाª करणार
आहोत आिण िवशेषतः िकशोरावÖथेतील Óयिĉमßव आिण सामािजक िवकासावर ल±
क¤िþत करणार आहोत.
िकशोरावÖथेतील Óयĉì Öवतःबĥलचे मत कसे बनवतात, या िवचारापासून आपण सुłवात
कłया. Âयानंतर आपण Öव-संकÐपना, Öव-आदर आिण तादाÂÌय िवकास , आिण Âया
अनुषंगाने नैराÔय (Depression) आिण Öव -हÂया (Suicide) या िविवध िवषयांवर
तपशीलवार चचाª करणार आहोत.
नंतर, आपण िकशोरावÖथेतील नातेसंबंधांवर चचाª करणार आहोत. िकशोरावÖथेतील
Óयĉì Öव तःला कुटुंबात कसे पुनिÖथªत करतात आिण समवयÖकांना नवीन महßव िमळत
गेÐयामुळे काही ±ेýांमधील कुटुंबातील सदÖयांचा ÿभाव कशा ÿकारे कमी होतो, याचा
आपण िवचार करणार आहोत. िकशोरावÖथेतील मुले Âयां¸या िमý-मैिýणéशी कोणÂया
ÿकारे संवाद साधतात आिण लोकिÿयता कशी ठरवली जाते, याचेही आपण परी±ण
कłया.
३.२ ÖवÂव: "मी कोण आहे?" असा ÿij िवचारणे (IDENTITY: ASKING “WHO AM I?”) जेÓहा एखादी Óयĉì १३ वषा«ची िकशोरवयीन होते, तेÓहा तो समाज आिण जीवनात Âया¸या
नÓयाने िनमाªण होणाöया Öथानाबĥल आपली जाणीव आिण Öव -बोधावÖथा (Self-
Consciousness) दशªवू लागते. िकशोरावÖथेत, "मी कोण आहे?" आिण " माझे या जगात
काय Öथान आहे?" यांसारखे ÿij उĩवू लागतात.
ÿथम, िकशोरावÖथेमÅये ÖवÂव-संबंिधत मुĥे का महßवाचे आहेत यावर चचाª कłया. एक
कारण Ìहणजे िकशोरवयीन मुला-मुलéची बौिĦक ±मता अिधक ÿौढांसारखी बनते.
िकशोरवयीन Óयĉì इतरांशी Âयांचे संबंध हाताळÁयास स±म असतात आिण Âयांना जाणीव
असते कì ते एक Öवतंý Óयĉì आहेत. ते Öवतःला केवळ Âयां¸या पालकांपासून नÓहे, तर
इतरांपासूनदेखील वेगळे समजतात. या काळात Âयां¸यात शारीåरक बदल होत असतात
आिण ते Âयां¸या शरीराबĥल खूप जागłक असतात आिण Âयांना ही जाणीव असते कì,
इतर Âयांना ºया ÿकारे ÿितिøया देतात, Âयाची Âयांना सवय नाही. कारण काहीही असो,
िकशोरावÖथेमुळे िकशोरवयीन मुलां-मुलé¸या Öव-संकÐपना (Self-concepts) आिण Öव -
आदरामÅये (Self-esteem) ल±णीय बदल होतात - एकंदरपणे, Âयां¸या ÖवÂवािवषयी
Âयां¸या Öवतः¸या कÐपना.
Öव-संकÐपना आिण Öव-आदर (Self-Concept and Self -Esteem) :
“तुÌही कोण आहात?” आिण “तुÌहाला Öवतःबĥल कसे वाटते?” यांसारखे ÿij
िकशोरावÖथेतील महßवाची आÓहाने उपिÖथत करतात.
munotes.in

Page 45

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
45 Öव-संकÐपना (Self-Concept):
जेÓहा तुÌही एखाīा िकशोरवयीन मुलीला Öवतःचे वणªन करÁयास सांगता आिण ती Ìहणते,
“इतर लोक मा»याकडे शांत, आरामशीर आिण जाÖत काळजी न करणाöया Óयĉìसारखं
पाहतात. पण वाÖतिव क, “मी अनेकदा िचंताúÖत आिण भाविनक असते” हे उ°र ती ÖपĶ
करते, कì िकशोरावÖथेतील Óयĉì Âयां¸याबĥल असणारे इतरांचे मत आिण Âयांचे
Öवतःबĥलचे संवेदन यामÅये फरक करÁयास स±म आहेत. Öवतः¸या समजुतéपासून
इतरां¸या मतांमÅये फरक करÁयाची ही ±मता िकशोरावÖथेतील िवकासाÂमक ÿगती
दशªवते. िकशोरवयीन Óयĉìला Öवतःबĥल काय वाटते आिण इतर Âयां¸याबĥल काय
िवचार करतात यात फरक करणे लहान असताना श³य नसते. िकशोरवयीन मुले फरक
ओळखÁयास स±म असतात आिण जेÓहा ते कोण आहेत, हे वणªन करÁयाचा ÿयÂन
करतात तेÓहा ते Öवतःचे आिण इतरांचे मत अशी दोÆही मते िवचारात घेतात (अपडेúाफ
आिण इतर , २००४ ; चेन आिण इतर, २०१२ ; ÿीकेल आिण इतर, २०१३ ; मॅकिलन
आिण सÍयद , २०१५).
िकशोरावÖथेतील मुलांचा Öवतःबĥल एक Óयापक ŀिĶकोन असतो आिण ते कोण आहेत
यािवषयी¸या Âयां¸या आकलनात वाढ होत असते. ते एकाच वेळी Öवत:चे िविवध पैलू बघू
शकतात आिण जसजसे ते मोठे होतात, तसतसा Öवत:बĥलचा Âयांचा हा ŀिĶकोन अिधक
संघिटत होतो. ते Öवत:ला मानसशाľीय ŀिĶकोनातून बघतात (अॅडÌस, मॉÆटेमायोर,
आिण गुलोĘा, १९९६). उदाहरणाथª, िकशोरवयीन Öवतः चे वणªन शारीåरक वैिशĶ्यांपे±ा
(जसे कì "मी मा»या वगाªतील सवा«त वेगवान धावपटू आहे") Âयां¸या िवचारसरणी¸या ŀĶीने
("मी पयाªवरणवादी आहे" असे काहीतरी) मांडÁयास स±म असतात. हे वैिशĶ्य फार लहान
मुलांमÅये आढळत नाही.
काही मागा«नी, ही Óयापक Öव -संकÐपना िकशोरवयीन मुला-मुलéना Âयां¸या सुŁवाती¸या
वषा«मÅये मदत करते. या काळात, ते Âयां¸या Óयिĉमßवा¸या िविवध समÖयांनी आिण
पैलूंनी ýÖत होऊ शकतात. िकशोरावÖथे¸या सुłवाती¸या कालखंडात, उदाहरणाथª,
िकशोरवयीन Óयĉì Öवतःला एका िविशĶ मागाªने पाहó इि¸छतात ("मी एक सामिजक Óयĉì
आहे आिण मला लोकांबरोबर राहÁयास आवडते"), आिण जेÓहा Âयांचे वतªन Âया
ŀिĶकोनाशी िवसंगत असते, तेÓहा ते िचंितत होऊ शकतात ("जरी मला सामािजक Óहावेसे
वाटत असले, तरी कधीकधी मी मा»या िमýां¸या आसपास राहó शकत नाही आिण फĉ
एकटे राहó इि¸छतो"). िकशोरावÖथे¸या अखेरीस, िकशोरवयीन मुलांना हे Öवीकारणे सोपे
वाटते कì, िभÆन पåरिÖथती वेगवेगÑया वतªणूक आिण भावना िनमाªण करतात
(ůेसÆयूÓÖकì, डोनेलन, आिण रॉिबÆस , २००३ ; िहटिलन , āाउन , आिण एÐडर , २००६).
Öव-आदर (Self-esteem):
Ìहणजे “मी Öवतःला कसा आवडतो ?” हे िवचारणे होय. येथे आपण दोन गोĶéचा िवचार
करणार आहोत. एक Ìहणजे आपण कोण आहात हे 'जाणून घेणे' आिण दुसरे Ìहणजे आपण
कोण आहात हे 'आवडणे'. तुÌही ही गोĶ खाýीपूवªक माÆय कराल कì, तुÌही कोण आहात हे
जाणून घेणे आिण तुÌही कोण आहात हे आवडणे या दोन िभÆन गोĶी आहेत.
िकशोरावÖथेतील मुले ते कोण आहेत (Âयांची Öव-संकÐपना) हे समजून घेÁयात अगदी munotes.in

Page 46

मानसशाľ
46 अचूक असतात, परंतु, ही समज याची हमी देत नाही कì ते Öवतःला आवडत असतील
(Öव-आदर).
िकशोरावÖथेतील बोधिनक िवकास, िकशोरावÖथेतील मुलांना Öवतः¸या िविवध पैलूंमÅये
फरक करÁयास अनुमती देतो आिण Âयाचवेळी Âयांना Âया पैलूंचे वेगवेगÑया ÿकारे
मूÐयमापन करÁयास स±म करतो (चॅन, १९९७ ; कोहेन, १९९९). उदाहरणाथª,
िकशोरवयीन Óयĉéचा इतरांशी असलेÐया संबंधांबाबत कमी Öव-आदर असू शकतो आिण
शै±िणक कामिगरी¸या बाबतीत अिधक Öव -आदर असू शकतो.
Öव-आदरातील िलंगभेद (Gender Differences in Self -Esteem):
आता "िकशोरवयीन मुलां¸या Öव-आदरास काय िनधाªåरत करते?" या ÿijावर िवचार
कłया. असे बरेच घटक आहेत जे भेद कł शकतात. एक महßवाचा घटक Ìहणजे िलंग.
संशोधनात असे आढळून आले आहे कì, पूवª-िकशोरावÖथेदरÌयान मुलéचा Öव-आदर
मुलां¸या Öव-आदरापे±ा कमी आिण अिधक असुरि±त असतो. याचे कारण काय आहे?
मुलéना Âयां¸या शारीåरक बाĻŁपाची जाÖत काळजी असते. ते Âयां¸या शै±िणक
संपादनाबĥलदेखील अिधक िचंितत असतात. दुसöया बाजूला, मुले Âयां¸या अिभवृ°ीत
अिधक अिनयत असतात.
याÓयितåरĉ , मिहलांचे शै±िणक संपादन सामािजक यशासाठी एक अडथळा मानले जाते
आिण यामुळे तŁण मुलé¸या मनात खूप गŌधळ िनमाªण होतो. जर ते शै±िणकŀĶ्या चांगले
काम करत असतील तर Âयांना सामािजक यशाचा आनंद िमळत नाही. हे आIJयªकारक
नाही कì , िकशोरवयीन मुलéचा Öव-आदर मुलांपे±ा अिधक दुबªळ आहे (मॅकिलन आिण
िāन, २००९ ; मेिकनेन आिण इतर, २०१२ ; आयसª अँड लीपर, २०१३ ; जेनिकÆस आिण
डेमरे, २०१५).
जरी सामाÆयतः िकशोरवयीन मुलांमÅये मुलéपे±ा Öव-आदर अिध क असला , तरी मुलां¸या
Öवतः¸या समÖयांचा असा एक संच असतो. उदाहरणाथª, जर एखादा मुलगा िøडा संघात
िनवड होÁयास स±म नसेल िकंवा मुलीकडून नाकारला गेला असेल, तर समाजा¸या
िलंगिवषयक अशा िविशĶ अपे±ांमुळे – कì मुलांनी Âयां¸या सवª ÿयÂनांमÅये नेहमीच
यशÖवी झाले पािहजे आिण आÂमिवĵासू, कठोर आिण नेहमीच िनभªय असले पािहजे –
Âयाला खूप दुःख होईल. िøडा संघात न जाणे िकंवा ºया मुलीबरोबर संकेतभेट (डेट)
करायची होती , Âया मुलीकडून नकार यांसार´या अडचणéना सामोरी जाणारी मुले Âयांनी
अनुभवलेÐया पराभवाबĥल केवळ दुःखी होÁयाचीच नाही, तर Âयांना अकायª±म
असÐयासारखे वाटÁयाची देखील श³यता असते, कारण ते माÆयÿितमांशी समुिचत ठरत
नाहीत (पोलाक , १९९९ ; पोलाक , शÖटर , आिण ůेलीज, २००१).
जैन आिण दीि±त (२०१४) यांनी केलेÐया एका संशोधनात असे आढळून आले कì,
भारतामÅये कमी Öव -आदर असÁया¸या अनेक कारणांपैकì, Öव-आदर कमी होÁयाचे
सवा«त सामाÆय कारण Ìहणजे Öवत:¸या, पालकां¸या आिण िश±कां¸या शै±िणक अपे±ा
पूणª करÁयास असमथªता असणे. पåरणामी, असे पाहÁयात येते, कì शै±िणक ±ेýात munotes.in

Page 47

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
47 सवō°म होÁयासाठी समाजाकडून मांडÐया गेलेÐया अपे±ा आिण दबाव आज भारतीय
तŁणांसाठी िचंतेचा िवषय आहे.
सामािजक-आिथªक िÖथती आिण Öव-आदरातील वांिशक भेद (Socioeconomic
Status and Race Differences in Self -Esteem) :
सामािजक -आिथªक िÖथती (Socioeconomic Status) आिण वंश (Race) हेदेखील Öव-
आदरावर पåरणाम करतात. उ¸च सामािजक -आिथªक िÖथती असणाöया िकशोरवयीन
Óयĉéचा Öव -आदर, िनÌन सामािजक -आिथªक िÖथती असलेÐया मुलांपे±ा जाÖत असतो,
िवशेषत: मÅय- आिण उ°र -िकशोरावÖथेदरÌयान. याचे कारण असे असू शकते, कì
सामािजक िÖथतीचे घटक जे िवशेषत: एखाīाचे Öथान आिण Öव-आदर वाढवतात , जसे
कì अिधक महागडे कपडे िकंवा वाहन (कार) असणे आिण हे िकशोरावÖथे¸या उ°राधाªत
अिधक ÖपĶ होते. (दाई आिण इतर, २०१२ ; कुपरमॅन, रॉिबÆसन , आिण इ³स , २०१४).
संशोधनात असे आढळून आले आहे कì, सामािजक -आिथªक िÖथतीÓयितåरĉ वंश
(Race) आिण मानववांिशकतेचा (Ethnicity) हे देखील िकशोरवयीन मुला-मुलéचा Öव-
आदर ÿभािवत करते, परंतु असे िनरी±णात आले आहे कì, जसजशी अÐपसं´यांकांना
समाजात चांगली वागणूक िमळू लागली आहे, तसतसा वंश आिण मानववांिशकतेचा ÿभाव
कमी झालेला आहे.
संशोधन असे आढळले, कì आिĀकन अमेåरकन आिण िहÖपॅिनक यांनी अनुभवलेÐया
पुवªúहामुळे Âयांचा Öव-आदर गौरविणªय अमेåरकन लोकांपे±ा कमी होता. Âयामुळे Âयां¸यात
Æयूनगंडाची भावना उĩवली अिधक अलीकडील संशोधनात िभÆन िनÕकषª आहेत.
अलीकडील िनÕकषª सुचिवतात कì, आिĀकन अमेåरकन िकशोरवयीन Óयĉéची Öव -आदर
पातळी गौरविणªयांपे±ा थोडी वेगळी असते (हाटªर, १९९० ब). या नवीन िनÕकषा«चे काय
कारण असू शकते? एक ÖपĶीकरण असे आहे कì, आिĀकन अमेåरकन समाजातील
सतत¸या सामािजक चळवळीमुळे आिĀकन अमेåरकन समुदाया¸या िकशोरवयीन मुलांनी
Öवतःिवषयी अिभमान बाळगÁयास सुŁवात केली आहे. संशोधनात असे आढळून आले
आहे कì, आिĀकन अमेåरकन आिण िहÖपॅिनक यां¸यामÅये वांिशक ओळखीची एक तीĄ
उ¸च Öव -आदराशी संबंिधत आहे (वे³युªटेन, २००३ ; िफÆनी , २००८ ; कोगॅन आिण इतर,
२०१४).
या ±ेýातील संशोधकांनी असे (िनÕकषª) Öथािपत केले आहे कì, Öव-आदर हा केवळ
वंशानेच नÓहे, तर अनेक घटकां¸या संयोगाने ÿभािवत होतो. उदाहरणाथª, काही
संशोधकांनी वंश आिण िलंग यांचा एकिýत िवचार केला आहे, इथिलंग (Eth Gender) ही
संकÐपना वंश आिण िलंग यां¸या संयुĉ ÿभावाला उÐलेिखत करते. वंश आिण िलंग दोÆही
ल±ात घेतलेÐया एका अËयासात असे आढळून आले कì, आिĀकन अमेåरकन आिण
िहÖपॅिनक पुŁषांमÅये उ¸चतम Öव-आदर होता , तर आिशयाई आिण मूळ अमेåरकन
मिहलांमÅये सवा«त कमी Öव-आदर होता (सॉÆडसª, डेिÓहस, आिण िवÐयÌस , २००४ ; िबरो
आिण इतर , २००६ ; पाकª आिण इतर. , २०१२). munotes.in

Page 48

मानसशाľ
48 ३.२.१ ÖवÂव-िनिमªती: बदल कì संघषª? (Identity Formation: Change or
Crisis?) :
एåर³सन यांनी ÖवÂवाचे वणªन "एक Óयिĉिनķ जाणीव तसेच ल±ात येÁयासारखे/सुÖपĶ
वैयिĉक साĦÌयª आिण सातÂयता, जे काही सामाियक जागितक ÿितमेची समानता आिण
सातÂय यांवरील काही धारणांशी जोडलेले आहेत. Âयां¸या मते, ÖवÂवाचा शोध अखेरीस
काही िकशोरवयीन ÖवÂवासंबंिधत आिणबाणीला सामोरे जाताना काही ÿकार¸या मानिसक
अशांततेकडे नेतो (एåर³सन, १९६३). ÖवÂव-िनिमªती (Identity Formation)
जÆमापासून ÿौढÂवापय«त िवÖतारत जाते. एåर³सन यां¸या मते, बाÐयावÖथेत सुł होताना
ÖवÂव-िनिमªती िकशोरावÖथेमÅये महßव ÿाĮ करते. शारीåरक वाढ, ल§िगक पåरप³वता आिण
जवळ येऊन ठेपलेÐया Óयवसाय िनवडी यांचा सामना करताना, िकशोरवयीन मुला-मुलéनी
िÖथर ÖवÂवासाठी Âयांचे पुवाªनुभव आिण वैिशĶ्ये यांचे एकाÂमीकरण करÁयाचे कायª पूणª
केले पािहजे, पयाªय आिण िनवड यां¸यासह संघषª करताना िकशोरवयीन Óयĉì अनुभवत
असलेले ±िणक अÖथैयª आिण संĂम यांचे वणªन करÁयासाठी एåर³सन यांनी “ÖवÂव-
आणीबाणी ” (Identity Crisis) ही शÊद योजना केली. या अवÖथेत अिनिIJततेचा सामना
करÁयासाठी , िकशोरवयीन मुले-मुली नायक/नाियका आिण मागªदशªक यां¸यासह Öवतः¸या
ÖवÂवाचे अितसाÌय शोधू शकतात, ÿेमात पडू शकतात आिण समूहामÅये एकý येऊ
शकतात , वाÖतिवक िकंवा किÐपत फरकां¸या आधारावर इतरांना वगळू शकतात.
एåर³सन यां¸या मते, ÖवÂव-आणीबाणीचे यशÖवी िनराकरण हे िवĵास, Öवाय°ता आिण
पुढाकार यांवर अवलंबून असते. वया¸या २१ Óया वषाªपय«त िकशोरावÖथेतील िनÌÌया
लोकांनी Âयां¸या ÖवÂव-आणीबाणीचे िनराकरण केलेले असते आिण ÿेम आिण काम यां¸या
ÿौढ आÓहा नांकडे जाÁयास ते तयार असतात. माý, इतर एकािÂमक ÿौढ ÖवÂव संपािदत
करÁयास असमथª असतात, कारण एकतर ते ÖवÂव-आणीबाणीचे िनराकरण करÁयात
अपयशी ठरलेले असतात िकंवा Âयांनी कोणतीही आणीबाणी अनुभवलेली नसते.
जे. ई. मािसªया यांनी चार सामाÆय मागª सांिगतले आहेत, ºयांĬारे िकशोरवयीन मुले-मुली
ÖवÂव-िनिमªती¸या आÓहानाला सामोरे जातात. ºयांनी ÖवÂव-आणीबाणीचा अनुभव घेतला
आहे, सामना केला आहे आिण Âयाचे िनराकरण केले आहे, Âयांना "ÖवÂव-संपािदत"
(Identity -Achieved) असे संबोधले जाते. इतर, ºयांना "ÖवÂव-विजªत" (Identity -
Foreclosed) असे संबोधले जाते, ते ÿij िवचारÐयािशवाय िकंवा पयाªयांची चौकशी न
करता (अनेकदा पारंपाåरक, Âयां¸या पालकांसारखी िकंवा ओळखीची) वचन देतात.
"ÖवÂव -िवसåरत " (Identity -Diffused) असणारे Âयां¸या भिवÕयाबĥल िनिIJत िनवडी
करÁयापासून संकुिचत राहतात आिण थांबून राहतात, Óयवसाय , मूÐये िकंवा इतर Óयĉìशी
मोकÑया मनाने वचनबĦ होÁयास अ±म असतात. याउलट, "Öथिगती " (Moratorium)
गटातील लोक वचनबĦ होÁयास असमथª असताना Âयासाठी संघषª करतात आिण
Öवतःला शोधÁयाचा ÿयÂन करतात वतªमान पण िनराकरण न झालेले संघषª अनुभवतात.
जरी "ÖवÂव -आणीबाणी" ही शÊदयोजना सुłवातीला िकशोरावÖथे¸या संदभाªत लोकिÿय
झाली असली , तरी ते या कालखंडासाठी मयाªिदत नाही. Öवतः एåर³सन यांनी सुŁवातीला
दुसöया जागितक महायुĦातील सेवािनवृ° सैिनकां¸या संदभाªत ही संकÐपना तयार केली munotes.in

Page 49

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
49 होती. एखाīा Óयĉì¸या कामावर , िÖथतीवर िकंवा परÖपर संबंधांवर पåरणाम करणारे
िविवध बदल हे आणीबाणी आणू शकतात जी एखाīाला मूÐये, ÿाधाÆयøम आिण
िनवडलेÐया िøया िकंवा जीवनशैली¸या बाबतीत Öवतःला पुÆहा पåरभािषत करÁयास भाग
पाडतात.
एåर³सन यां¸या मते, िकशोरवयीन Óयĉì , ºया Öवत:ला चांगÐया ÿकारे हाताळू शकत
नाहीत आिण Öवतःसाठी ओळख शोधू शकत नाहीत, जसे कì, ते काय होऊ इि¸छत नाही
हे Óयĉ करÁयाचा मागª Ìहणून ते सहसा सामािजकŀĶ्या अÖवीकाराहª भूिमका Öवीकारतात
िकंवा Âयांना दीघªकालीन जवळचे वैयिĉक संबंध तयार करणे आिण ते अबािधत राखणे
अवघड जाते. सवªसाधारणपणे, Âयांची “Öव”ची भावना "िवखुरली" जाते, जी एका क¤िþय,
एकìकृत मूळ ÖवÂवाभोवती संघिटत करÁयात अपयशी ठरते.
दुसöया बाजूला, जे योµय ÖवÂव िनमाªण करÁयात यशÖवी होतात, ते एक øम िनमाªण
करतात , जो भिवÕयातील मानिसक िवकासासाठी पाया ÿदान करतो. ते Âयां¸या अिĬतीय
±मता िशकतात आिण Âयां¸यावर िवĵास ठेवतात आिण ते कोण आहेत यािवषयीची अचूक
जाणीव िवकिसत करतात. ते अशा मागाªवर जाÁयास तयार असतात, ºयामुळे Âयांचे
अिĬतीय सामÃयª Âयांना जे करÁयाची परवानगी देतात Âयाचा ते पूणª फायदा घेतात
(अॅिलसन आिण शुÐट्झ, २००१).
तĉा ३.१ एåर³सन यां¸या अवÖथांचा सारांश अवÖथा अंदाजे वय सकाराÂमक पåरणाम नकाराÂमक पåरणाम १. िवĵास (Trust) िवŁĦ अिवĵास (Mistrust) जÆम-१.५ वष¥ इतरां¸या पािठंÊयातून िवĵासाची भावना दुसöयांिवषयी भीती आिण िचंता २. Öवाय°ता (Autonomy) िवłĦ लाज आिण शंका (Shame & Doubt) १.५-३ वष¥ ÖपĶीकरणास ÿोÂसाहन िमळाÐयास Öवयंपूणªता (Self-Sufficiency) Öवत:िवषयी शंका, ÖवातंÞयाचा अभाव ३. पुढाकार (Initiative) िवŁĦ अपराध (Guilt) ३-६ वष¥ कृती सुł करÁया¸या मागाªचा शोध कृती आिण िवचारांपासून अपराध ४. पåर®म (Industry) िवŁĦ Æयूनता (Inferiority) ६-१२ वष¥ कायª±मते¸या जािणवेचा िवकास Æयूनतेची भावना, ÿािवÁयाची कमी जाणीव munotes.in

Page 50

मानसशाľ
50 ५. ÖवÂव (Identity) िवŁĦ संĂम (Confusion) िकशोरावÖथा Öवतः¸या अिĬतीयतेिवषयी जागłकता, भूिमकांिवषयीचे ²ान जीवनात योµय भूिमका ओळखÁयास असमथªता ६. जवळीकता (Intimacy) िवłĦ एकलन (Isolation) पूवª-ÿौढावÖथा ÿेमळ ल§िगक संबंध आिण घिनķ मैýी यांचा िवकास इतरांसह संबंधांची भीती ७. उÂपादन±मता (Generativity) िवłĦ संचयन (Stagnation) मÅय-ÿौढावÖथा जीवना¸या अखंडतेला योगदान देÁयाची जाणीव Öवतः¸या िøयांचे ±ुÐलकìकरण ८. अहं-समúता (Ego-Integrity) िवŁĦ उमेदहीनता (Despair) उ°र-ÿौढावÖथा /वृĦावÖथा जीवनातील कतृªÂवामधील एकतेची जाणीव जीवनातील गमावलेÐया संधéबĥल खेद
िमý आिण समवयÖकांवरील सामािजक दबाव आिण िवसंबन (Societal Pressures
and Reliance on Friends and Peers) :

ÖवÂव िवŁĦ ÖवÂव -संĂम (Identity -versus -Identity -Confusio n) अवÖथेत
सामािजक दबाव देखील अिधक असतो, कारण कोणÂयाही िवīाÃयाªला माहीत असते कì,
ºयाला पालक आिण िमýांकडून वारंवार िवचारले जाते “तुÌही कोणता अËयासøम घेत
आहात ?” आिण "पदवीधर झाÐयावर तुÌही काय करणार आहात?" िकशोरावÖथेतील
मुलांना माÅयिमक शाळेनंतर¸या योजनांमÅये काम िकंवा महािवīालयाचा समावेश आहे कì
नाही आिण जर Âयांनी काम िनवडले तर कोणÂया Óयावसाियक मागाªचा अवलंब करावा, हे
ठरवÁयासाठी दबाव येतो.
या कालावधीत , िकशोरवयीन मुले मािहतीचा ľोत Ìहणून Âयां¸या िमýांवर आिण
समवयÖकांवर अिधक अवलंबून असतात. Âयाच वेळेस, ÿौढांवरील Âयांचे अवलंबन कमी
होते. समवयÖक गटावरील (Peer Group) हे वाढते अवलंबन िकशोरावÖथेतील मुलांना
जवळचे संबंध िनमाªण करÁयास स±म करते. Öवतःची इतरांशी तुलना कłन Âयांना
Öवतःची ओळख ÖपĶ करÁयास मदत होते. हा समवयÖकांवरील िवĵास िकशोरवयीन
मुलांना Âयांची ÖवÂव िनिIJत करÁयास आिण नातेसंबंध तयार करÁयास िशकवतो. हा
एåर³सन यां¸या जवळीकता िवłĦ एकलन (Intimacy versus Isolation) अवÖथेचा
भाग आहे.
जेÓहा िकशोरवयीन Âयांचे िमý काय करत आहेत, या अनुषंगाने Âयां¸या आवडी िकंवा
वतªनात बदल करतात, तेÓहा ते समवयÖक-दबावाला (Peer Pressure) उ°र देत munotes.in

Page 51

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
51 असतात. समवयÖक -दबाव हा सहसा नकाराÂमक पåरणामांशी संबंिधत असतो जसे शाळा
बुडवणे, अिÿय कपडे घालणे िकंवा मī आिण इतर मादक पदाथा«चे सेवन करणे. परंतु,
बरेच पालक हे समजत नाहीत, कì समवयÖक -दबाव सकाराÂमकåरÂयादेखील ÿभािवत
कł शकतो. ÿगत बोधिनक आिण भाविनक पåरप³वतेमुळे, िकशोरवयीन मुले आता
एकमेकांना सु² िनणªय घेÁयास ÿोÂसािहत कł शकतात आिण एकमेकांना हािनकारक
िनवड करÁयापासून परावृ° कł शकतात.
तłणांसाठी Âयां¸या समवयÖक-गटाबरोबर "समुिचत" होणे महßवाचे असÐयाने ते Âयां¸या
िमýांÿमाणेच छंद िकंवा उपøमांमÅये सहभागी होÁयाचे ठरवू शकतात. हे Âयांना अिधक वेळ
एकý घालवÁयास आिण सामाियक अनुभवांवर बंध जोडÁयास स±म करते.
सवªसाधारणपणे, िकशोरवयीन सामाियक आवड आिण िøया , समान सांÖकृितक पाĵªभूमी
िकंवा जीवनाबĥल समान ŀिĶकोन असणाöया समवयÖक गटांकडे ल± वेधतील. परंतु
बरेचदा, िकशोरवयीन मुलांनी Âयां¸या ÖवÂवाबरोबर केलेÐया ÿयोगामुळे ते खूप िभÆन
आवड असलेÐया समवयÖक गटांकडे आकिषªत होऊ शकतात.
िकशोरवयीन समवयÖक गट लहान मुलांचे वैिशĶ्य असलेÐया िमýां¸या िविशĶ गटांपे±ा
थोडे वेगळे असतात. उदाहरणाथª, िकशोरवयीन समवयÖक गट जवळचे आिण अिधक घĘ
असतात. परंतु, वाढलेली िनķा आिण सामंजÖय ºया िकशोरावÖथेतील समवयÖक गटांची
वैिशĶ्ये आहेत, ºयामुळे अनेक समÖया उĩवू शकतात, िवशेषत: पूवª आिण मÅय-
िकशोरवयीन वषा«मÅये. एक कंपू तयार होऊ शकतो आिण काही मुले अपåरहायªपणे वगळली
जातील. अशा ÿकारचा नकार अनेकदा खूप वेदनादायक असतो, िवशेषतः अÂयंत
संवेदनशील मुलांसाठी. इतर वेळी, तŁणां¸या गटांना Âयां¸या वैिशĶ्यांसाठी िकंवा
आवडीसाठी नकाराÂमकतेचा िश³का लावला जाऊ शकतो, ºयामुळे गटांमÅये तणाव
आिण संघषª िनमाªण होतो.
िकशोरवयीन समवयÖक गटांशी संबंिधत आणखी एक समÖया ही आहे, कì या गटांमुळे
गुंडिगरीची पåरिÖथती उĩवू शकते. जेÓहा गटांमÅये िकंवा गट सदÖयांमÅये असमान ताकद
असते तेÓहा असे घडते. ताकदीमागील असमानतेमÅये शारीåरक, मानिसक , सामािजक
िकंवा आिथªक शĉìचा समावेश असू शकतो. गेÐया दशकात केलेÐया संशोधनात असे
िदसून आले आहे, कì गुंडिगरीचे वतªन गंभीर आिण दीघªकाळ िटकणाöया भाविनक आिण
वतªनाÂमक समÖयांशी जोडलेले आहेत, ºयात दोÆही िपडी त आिण गुÆहेगार आहेत, ºयात
नैराÔयाची ल±णे आिण Öव-हÂया यांचा समावेश आहे (Óहॅन डर वाल, डी िवट , िहरािसंग,
२००३ ; बॉÁड, थॉमस , Łिबन, पॅटन, २००१).
िकशोरावÖथेतील मुलांचे ÖवÂव िनिIJत करÁयासाठी आिण नातेसंबंध तयार करÁयास
िशकÁयासाठी समवयÖकांवर अवलंबून राहणे हा मनो-सामािजक िवकासाचा टÈपा आिण
एåर³सन ÿÖतािवत पुढील टÈपा यां¸यातील दुवा आहे, ºयाला जवळीकता िवłĦ एकलन
Ìहणून ओळखले जाते. जेÓहा एåर³सन यांनी Âयाचा िसĦांत िवकिसत केला, तेÓहा Âयांनी
असे सुचिवले कì, ľी- आिण पुŁष-ÖवÂव आिण ÖवÂव -संĂम (Identity Confusion) या
कालखंडातून वेगवेगÑया ÿकारे जातात. एåर³सन या कÐपना िलहीत असताना तेÓहाची
सामािजक पåरिÖथती ÿितिबंिबत करतात, जेÓहा मिहलांची महािवīालयात जाÁयाची िकंवा munotes.in

Page 52

मानसशाľ
52 Öवतःची कारकìदª Öथापन करÁयाची श³यता कमी होती आिण Âयाऐवजी Âया अनेकदा
लवकर िववािहत होत. आज माý , ÖवÂव आिण ÖवÂव -संĂमा¸या कालखंडात मुला-मुलéचे
अनुभव तुलनेने सारखेच वाटतात.
थोड³यात , िकशोरावÖथेमÅये जवळ¸या िमýांची सं´या कमी होते, परंतु या नाÂयांची
गुणव°ा अिधक असुरि±त, िवĵासू आिण िजÓहाÑयाची बनते. दरÌयान , अÂयाधुिनक
संÿेषण तंý²ान, नवीन मनोरंजनाÂमक आिण सामािजक उपøम, नवीन शै±िणक अनुभव
आिण रोजगारामुळे युवकांचे सामािजक नेटवकª िवÖतारत असÐयाने, आकिÖमक
पåरिचतांची सं´या वाढत आहे.
मानिसक Öथिगती (Psychological Moratorium) :
मानिसक Öथिगती हा एक कालावधी आहे, ºयादरÌयान िकशोरवयीन ÿौढावÖथेतील
आगामी जबाबदाöयांमधून वेळ काढतात आिण िविवध भूिमका आिण श³यतांचा शोध
घेतात. उदाहरणाथª, अनेक महािवīालयीन िवīाथê Âयां¸या ÿाधाÆयøमांचे परी±ण
करÁयासाठी , ÿवास करÁयासाठी , कामासाठी िकंवा काही अÆय मागª शोधÁयासाठी सý
िकंवा वषाªची सुĘी घेतात.
मानिसक Öथिगती हा असा काळ आहे ºयादरÌयान समाज Óयĉìला आणीबाणी िनवारण
करÁयाची परवानगी देतो. या Öथिगती काळादरÌयान, वचनबĦते¸या आिण दीघªकालीन
जबाबदाöयां¸या अपे±ेपासून मुĉ अशा िकशोरवयीन/तŁण ÿौढांना सामािजक भूिमका,
Óयवसाय श³यता आिण मूÐये पडताळÁयाची संधी असते. जरी काही Óयĉì अिनिIJत
काळासाठी Öथिगतीत राहणे पसंत करतात, एåर³सन Ìहणतात कì , ओळखÁयायोµय
Öथिगती हा Öथिगतीचा पूणª अंत आहे. पूणª झाÐयावर, िकशोरवयीन Óयĉìने Öवत:ची आिण
ÖवÂवाची आवÔयक पुनरªचना ÿाĮ केलेली असायला हवी, जेणेकłन ितला या ÖवÂवाशी
जुळणारे समाजात Öथान िमळेल.
एåर³सन यां¸या िसĦांता¸या मयाªदा (Limitations of Erikson’s Theory) :
एåर³सन यां¸या िसĦांताबाबत एक टीका अशी आहे, कì तो पुŁष-ÖवÂवा¸या िव कासाचा
वापर ľी -ÖवÂवा¸या तुलनेत मानक Ìहणून करतो. सिम±कांसाठी, एåर³सन यांचा
ŀिĶकोन हा Óयिĉमßव आिण ÖपधाªÂमकते¸या पुŁष-आधाåरत संकÐपनांवर आधाåरत
आहे. पयाªयी संकÐपनेत, मानसशाľ² कॅरोल िगिलगन यांनी सुचवले आहे कì, िľया
नातेसंबंधां¸या उभारणीĬारे ÖवÂव िवकिसत करतात. या ŀिĶकोनातून, ľी-ÖवÂवाचा एक
महßवाचा घटक Ìहणजे ितला Öवत:¸या आिण इतरांदरÌयान काळजी करणारे जाळे बनवणे
(िगिलगन , २००४ ; øोगर, २००६).
३.२.२ ÖवÂव-िवकासाचा मािसªया यांचा ŀिĶकोन: एåर³सन यांचा िसĦांत अīयावत
करणे (Marcia’s Approach to Identity Development: Updating
Erikson) :
एåरक एåर³सन यां¸या कामाचे पåरÕकरण आिण िवÖतार कłन, जेÌस मािसªया यांनी
मानसशाľीय ÖवÂव िवकासा¸या चार ®ेणी मांडÐया. मु´य कÐपना अशी आहे, कì munotes.in

Page 53

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
53 एखाīा¸या ÖवÂवाची भावना ही मोठ्या ÿमाणात िनिIJत वैयिĉक आिण सामािजक
गुणघटकां¸या संबंिधत िनवडी आिण वचनबĦतेĬारे िनधाªåरत केली जाते.
१९६० ¸या दशकात एåरक एåर³सन यांनी ÖवÂव आिण मनो-सामािजक िवकासावर
केलेÐया महßवपूणª कामा¸या आधारावर, कॅनेिडयन िवकास मानसशाľ² जेÌस मािसªया
यांनी ÿामु´याने िकशोरावÖथेतील िवकासावर ल± क¤िþत कłन एåर³सन यांचे मॉडेल
पåरÕकृत आिण िवÖताåरत केले. ÖवÂव-आणीबाणी¸या एåर³सन यां¸या कÐपनेला संबोिधत
करताना मािसªया यांनी असे Ìहटले, कì िकशोरवयीन अवÖथेमÅये ÖवÂव-संकÐप (Identity
Resolution) िकंवा ÖवÂव-संĂम (Identity Confusion) या दोघांपैकì कोणाचाही
समावेश होत नाही, तर Âयाऐवजी Óयवसाय , धमª, नातेसंबंध िनवडी, िलंग भूिमका आिण
इतर ÿकार¸या िविवध जीवन ±ेýांत एखाīाने ºया ÿमाणात ÖवÂवाचा शोध घेतला आिण
वचनबĦ रािहला. मािसªया यांचा ÖवÂव-संपादनाचा (Identity Achievement) िसĦांत
असा युिĉवाद करतो कì, िकशोरवयीन Óयĉìचे ÖवÂव दोन वेगळे भाग बनवतात: १)
आणीबाणी (Ìहणजे एक असा काळ जेÓहा एखाīाची मूÐये आिण िनवडéचे पुनमूªÐयांकन
केले जाते) आिण २) वचनबĦता. मािसªया यांनी संघषाªला उलथापालथीचा काळ Ìहणून
पåरभािषत केले, जेथे जुÆया मूÐयांची िकंवा िनवडéची पुनतªपासणी केली जाते. संघषाªचा
अंितम पåरणाम एखाīा िनिIJत भूिमके¸या िकंवा मूÐया¸या वचनबĦतेकडे नेतो.
िकशोरवयीन मुलांबरोबर दीघª मुलाखती घेतÐयानंतर, मािसªया यांनी िकशोरवयीन
ÖवÂवा¸या चार ®ेणी ÿÖतािवत केÐया:
• ÖवÂव-िवसरण (Identity Diffusion): अशी िÖथती , ºयामÅये िकशोरवयीन
Óयĉìला िनवडीची भावना नसते; Âयाने िकंवा ितने अīाप वचनबĦता केलेली (िकंवा
करÁयाचा ÿयÂन/इ¸छुक नाही) नसते.
• ÖवÂव-वजªन (Identity Foreclosure): अशी िÖथती , ºयात िकशोरवयीन
भिवÕयासंबंिधत काही भूिमका, मूÐये िकंवा Åयेयास वचनबĦ असÐयाचे िदसते. या
अवÖथेतील िकशोरावयीन Óयĉéनी ÖवÂव संघषª अनुभवलेले नसतात. ते Âयां¸या
भिवÕयाबĥल इतरां¸या अपे±ांचे पालन करतात (उदा. पालकांना Óयवसाय िदशा
ठरवÁयाची परवानगी). Ìहणून, या Óयĉéनी अनेक Óयवसाय पयाªयांना पडताळलेले
नसते.
• ÖवÂव-Öथिगती (Identity Moratorium): अशी िÖथती , ºयामÅये िकशोरवयीन
सÅया¸या काळात आणीबाणी¸या पåरिÖथतीत असतात , िविवध जबाबदाöयांचा शोध
घेत असतात आिण िनवड करÁयास तयार असतात, परंतु अīाप या िनवडéसाठी
वचनबĦ झालेले नसतात.
• ÖवÂव-संपादन (Identity Achievement): अशी िÖथती , ºयात िकशोरवयीन
Óयĉì ÖवÂव -आणीबाणीतून गेलेली असते आिण ितने िनवडलेÐया ÖवÂवा¸या
जाणीवेÿित (Ìहणजे िनिIJत भूिमका िकंवा मूÐय) वचनबĦ झालेली असते.
munotes.in

Page 54

मानसशाľ
54 ÖवÂव-िनिमªती ÿिøया (Identity Formation Process) :
मु´य कÐपना अशी आहे कì, एखाīा Óयĉìची ÖवÂवाची भावना मु´यतः काही वैयिĉक
आिण सामािजक गुणघटकांशी संबंिधत िनवडी आिण वचनबĦतेĬारे िनधाªåरत केली जाते.
या काळामÅये केलेले कायª एखाīा Óयĉìने िकती िनिIJत िनवडी केÐया आहेत आिण Âया
िनवडéसाठी िकती वचनबĦता दशªवते याचा िवचार करते. ÖवÂवामÅये १) ल§िगक
अिभमुखता, २) मूÐये आिण आदशª यांचा संच आिण ३) Óयावसाियक िदशा अंिगकारणे
समािवĶ आहे. एक चांगले िवकिसत ÖवÂव एखाīाचे सामÃयª, कमतरता आिण वैयिĉक
अिĬतीयतेची जाणीव िनमाªण करते. कमी िवकिसत ÖवÂव असणारी Óयĉì ितची वैयिĉक
बलÖथाने आिण कमतरता पåरभािषत कł शकत नाही आिण ितला Öवत:¸या ÖवÂवा¸या
जािणवेची सुÖपĶ मांडणी करता येत नाही.
ÖवÂव-िनिमªती ÿिøया अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी, मािसªया यांनी तŁणां¸या
मुलाखती घेतÐया. Âयांनी Âया¸या अËयासातील सहभागéना िवचारले, कì (१) Óयवसाय
आिण िवचारधारेशी वचनबĦता ÿÖथािपत केली होती का आिण (२) िनणªय घेÁयाचा
कालावधी (िकशोरवयीन ÖवÂव -आणीबाणी) अनुभवला होता का िकंवा सÅया अनुभवत
आहे का. मािसªया यांनी चार ÖवÂव-®ेणé¸या ŀĶीने ÖवÂवाबĥल िवचार करÁयासाठी एक
ÿाłप िवकिसत केले.
हे ल±ात घेणे महßवाचे आहे, कì िकशोरवयीन मुलांना चार ®ेणéपैकì कुठÐयाही एका
®ेणीमÅये अडकलेच पािहजे हे गरजेचे नाही. Öथिगती आिण ÖवÂव-संपादनादरÌयान काही
जण मागे आिण काही जण पुढे सरकतात ºयाला "मामा"(“MAMA”) चø (Öथिगती
Moratorium — ÖवÂव संपादन Identity Achievement — Öथिगती Moratorium —
ÖवÂव संपादन Identity Achievement) Ìहणतात. उदाहरणाथª, पूवª-िकशोरावÖथेत
(Early Adolescence) थोड्या सिøय िनणªयांसह Óयवसाय मागाªचा शोध पूणª झाला
असला , तरी तो नंतर या िनवडीचे पुनमूªÐयांकन कł शकतो आिण दुसöया ®ेणीत जाऊ
शकतो. काही Óय ĉéसाठी नंतर ÖवÂव-िनिमªती िकशोरावÖथे¸या काळा¸याही नंतर होऊ
शकते. परंतु, बहòतांश लोकांसाठी िकशोरवयीन आिण वया¸या िवसाÓया वषाª¸या
सुłवातीस ÖवÂव-िनिमªती होते. (अल-ओिवधा , úीन, आिण øोगर , २००९ ; ड्यूåरझ आिण
इतर, २०१२ ; ăाझेक, हाराडा , आिण िचया ओ, २०१४).
मािसªया यां¸या ÖवÂव-िÖथती (Marcia’s Identity Statuses) :
बसाक आिण घोष (२००८) यांनी पिIJम बंगाल¸या शहरी आिण úामीण भागात राहणाöया
िकशोरवयीन मुलांमÅये ÖवÂव िवकास पĦतीचा अËयास केला. संशोधकांना िनरी±णात
असे आढळले, कì िलंग आिण úामीण शहरी Öथाना¸या संदभाªत िवīाÃया«ची अहं–ÖवÂव
िÖथती (Ego-Identity Status) िभÆन आहे. अगदी úामीण भागातील मिहला
िवīािथªनéना Óयवसाय, वैचाåरक समज आिण परÖपर नातेसंबंधां¸या संदभाªत ÖवÂव-
आणीबाणी असÐयाचे िदसून आले. ÖवÂव-संपादन (Identity Achie vement) िÖथती
असलेÐया िकशोरवयीन मुलांचा Öव-आदर अिधक असतो तर ÖवÂव -Öथिगती (Identity
Moratorium), ÖवÂव-वजªन (Identity Foreclosure) आिण ÖवÂव -िवसरण (Identity
Diffusion) िकशोरवयीन मुलांमÅये कमी Öव-आदर असतो. munotes.in

Page 55

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
55 ३.२.३ ÖवÂव-िनिमªतीमÅये धमª आिण अÅयाÂमाची भूिमका (Role of Religion and
Spirituality in Identity Formation) :
िकशोरावÖथा ही मानवी िवकासा¸या चøातील एक अवÖथा आहे, जो िवल±ण
गितशीलतेमुळे ओळखली जाते. या काळात होणारे जैिवक, मानिसक आिण सामािजक
बदल ÖवाभािवकåरÂया तŁण Óयĉìला धािमªक आिण आÅयािÂमक िवकासाÂमक काया«कडे
वळवतात , जसे कì जागितक ŀिĶकोन आिण मूÐयांना आÓहान देणे, अथª आिण उĥेश
शोधणे आिण पिवýता शोधणे (िकंग, रामोस , आिण ³लाडê , २०१३ ; लेवेÆसन, अÐडिवन ,
आिण इगारशी , २०१३). ही वेळ अशी आहे जेÓहा तŁण लोक Öवतःचा अनुभव समजून
घेÁयाचा मानिसक ÿयÂन सुł करतात आिण कौटुंिबक, सामािजक आिण Óयावसाियक
भूिमकां¸या ŀĶीने Âयांचे ÖवÂव शोधतात; या ÿिøयेत धमª आिण अÅयाÂम हे महßवाचे घटक
असू शकतात (िकंग आिण इतर, २०१३ ; åरड्झ आिण झारिझका, २००८ ; योÆकर ,
ijाबेलराउख आिण देहान, २०१२)
िकशोरावÖथेमÅये, िकशोरवयीन Óयĉì धमª आिण अÅयाÂमाशी संबंिधत ÿij िवचाł
लागतात. अÅयाÂम Ìहणजे काही उ¸च शĉì, जसे कì देव, िनसगª िकंवा पिवý काहीतरी
यां¸याशी जोडले जाÁयाची जाणीव (Sense of Attachment). बालपणी मुले Âयां¸या
धािमªक ÖवÂवावर ÿij िवचारत नाहीत. परंतु, Âयां¸या बोधिनक ÖपĶतेमुळे ते धमाªकडे
अिधक सूàम ŀĶीने पाहó शकतात आिण औपचाåरक धमाªपासून Öवतःला दूर ठेवू शकतात.
इतर बाबीमÅये, ते Âयां¸या धािमªक संलµनतेकडे अिधक जवळ येऊ शकतात कारण ते "मी
या पृÃवीवर का आहे?" आिण "जी वनाचा अथª काय आहे?" या सार´या अमूतª ÿijांची
उ°रे देते. धमª हेतुपूवªक रचना Ìहणून जग आिण िवĵाकडे पाहÁयाचा एक मागª ÿदान करतो
- एखादी जागा जी एखाīाने िकंवा कोणीतरी तयार केली आहे (अझर, २०१० ; योÆकर ,
ijाबेलराउख, आिण देहान, २०१२ ; लेवेÆसन, अÐडिवन, आिण इगारशी , २०१३).
३.२.४ ÖवÂव-िनिमªतीत जातीय आिण अÐपसं´याक गटांसमोरील आÓहाने
(Challenges faced by ethnic and minority groups in identity
formation) :
अÐपसं´यांक गटांिवŁĦ अनेकदा भेदभाव केला जातो आिण Ìहणूनच Âयां¸यासाठी ÖवÂव-
िनिमªती खूप कठीण असते आिण ते अÐपसं´याक गटां¸या सदÖयांसाठी एक आÓहान
असते. सामाÆयतः असे Ìहटले जाते कì, समाजाने भेदभाव कł नये आिण सवा«ना Âयांची
वंश आिण जातीयता िवचारात न घेता समान वागणूक िदली पािहजे आिण ÿÂयेकाला समान
संधी िदÐया पािहजेत. जर अÐपसं´यांक गटातील सदÖयांना Âया संधéचा लाभ घेता येत
असेल तर Âयांना समाजाने Öवीकारले पािहजे. पारंपाåरक सांÖकृितक समावेश ÿाŁपावर
(Cultural Assimilation Model) आधाåरत िवचार असा मानतो कì , वैयिĉक
सांÖकृितक ÖवÂवांचा भारतातील एकìकृत संÖकृतीत समावेश केला गेला पािहजे.
बहòलवादी समाज ÿाłप (Pluralistic Society Model) सुचवते कì, अमेåरकन समाज
िविवध सांÖकृितक गटांनी बनलेला आहे, ºयांनी Âयांची वैयिĉक सांÖकृितक वैिशĶ्ये
जपली पािहजेत. बहòलवादी समाजात, गट केवळ शेजारी शेजारी अिÖतÂवात असतात असे
नाही, तर इतर गटां¸या गुणांनाही ÿबळ संÖकृतीत गुणवैिशĶ्ये Ìहणून सामावून घेणे munotes.in

Page 56

मानसशाľ
56 आवÔयक आहे. बहòलवादी समाज समावेशना¸या अपे±ांऐवजी सदÖयांवर एकìकरणा¸या
(Integration) ÿबळ अपे±ा ठेवतात. बहòलवादी संÖकृतीत मोठ्या समाजाने सांÖकृितक
संÖथा ÖवीकारÐया तर अशा संÖथा आिण पĦतéचे अिÖतÂव श³य आहे. बरेचदा एखाīा
संÖकृती¸या Öवीकारासाठी अÐपसं´यांक संÖकृतीला Âयां¸या संÖकृतीचे काही पैलू काढून
टाकणे आवÔयक असते, जे ÿभावी संÖकृती¸या मूÐयांशी िवसंगत असतात. या मतानुसार,
वांिशक (Racial) आिण मानववांिशक (Ethnic) घटक िकशो रवयीन Óयĉé¸या ÖवÂवाचा
मÅयवतê भाग बनतात आिण बहòसं´य संÖकृतीस आÂमसात करÁया¸या ÿयÂनात ते
दडपून जात नाहीत. या ŀिĶकोनातून, ÖवÂव-िवकासात अÐपसं´याक गट ÖवÂवाचा
िवकास - अÐपसं´याक गटातील सदÖयÂवाची भावना आिण Âया सदÖयÂवाशी संबंिधत
भावनांचा समावेश होतो. हा ŀिĶकोन सुचिवतो कì, एखादी Óयĉì दोन सांÖकृितक
ÖवÂवासह कुठÐयाही एका संÖकृतीची िनवड न करता दोन संÖकृतéचा सदÖय Ìहणून राहó
शकते (लाĀोÌबॉइज, कोलमन , आिण गेटªन, १९९३ ; िश आिण लू, २००७).
ÖवÂव-िनिमªतीची ÿिøया कोणासाठीही सोपी नाही आिण िवशेषतः अÐपसं´याक गटातील
सदÖयांसाठी दुÈपट कठीण असू शकते. वांिशक आिण मानववांिशय ÖवÂव िनमाªण होÁयास
वेळ लागतो आिण काही Óयĉéसाठी ती दीघªकाळानंतर येऊ शकते. तरीही, अंितम पåरणाम
एक संपÆन, बहòआयामी ÖवÂव -िनिमªती होऊ शकते (ि³वंटाना, २००७ ; जेÆसेन, २००८ ;
ि³लमÖůा आिण इतर , २०१२).
३.२.५ नैराÔय आिण Öव-हÂया: िकशोरावÖथेतील मानसशाľीय अडचणी
(Depression and Suicide: Psychological Difficulties in Adolescence)
जरी बहòसं´य िकशोरवयीन मुलांचा ÖवÂवा¸या शोधातील काळ हा िचंताúÖत असतो, तसेच
िकशोरवयीन काळाने सादर केलेली इतर आÓहाने, ते मोठ्या मानिसक अडचणéिशवाय या
िÖथतीतून जातात. परंतु काही िकशोरावÖथेतील मुलांना हा काळ खूप तणावपूणª वाटतो.
खरं तर, काहीमÅये गंभीर मानिसक समÖया िनमाªण होतात. िकशोरवयीन नैराÔय
(Depression) आिण Öव -हÂया (Suicide) या दोन सवा«त गंभीर समÖया आहेत.
िकशोरावÖथेतील नैराÔय (Adolescent depression) :
उदासपणा , दुःख, आिण भाविनकŀĶ्या अÖवÖथता अनुभवणे यांपासून कोणीही सुरि±त
नाही आिण िकशोरवयीन मुले-मुली याला अपवाद नाहीत. नाÂयाचा अंत झाÐयाने, एखाīा
महßवा ¸या कायाªत अपयश आÐयाने, एखाīा िÿय Óयĉìचा मृÂयू झाÐयाने - या सवª
गोĶéमुळे उदासीनता, हानी आिण शोक अशा तीĄ भावना िनमाªण होऊ शकतात. अशा
पåरिÖथतéमÅये, नैराÔय ही बöयापैकì येणारी सामाÆय ÿितिøया आहे.
िकशोरावÖथेतील कमीतकमी ५%, अंदाजे २० पैकì १ िकशोरवयीन Óयĉì नैराÔय
वेगवेगÑया पातळीवर अनुभवते, तो सवाªत सामाÆय वैīकìय आजारांपैकì एक बनत आहे
ºयाला तłण सामोरे जात आहे. पौगंडावÖथेपूवê, पुŁष आिण िľया नैराÔयेचा समान दर
नŌदवतात. िकशोरावÖथेदरÌयान आिण नंतर, िľया या आजाराचे उ¸च ÿमाण दशªवू
लागतात , जवळजवळ दोन िľयांमागे एक. नैराÔयेचा संबंध मादक þÓयाचा गैरवापर,
बेरोजगारी, गभªधारणे¸या सुŁवाती¸या काळात आिण शै±िणक अवसंपादन या सवा«¸या munotes.in

Page 57

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
57 वाढÂया धो³याशी आहे. Öव-हÂया, आजाराची सवा«त गंभीर जोखीम, हे १५-२४ वष¥
वया¸या Óयĉéमधील मृÂयूचे ितसरे ÿमुख अúगÁय कारण आहे आिण महािवīालयीन
िवīाÃया«मधील मृÂयूचे दुसरे ÿमुख कारण आहे. नैराÔय आिण Öव-हÂया यांत ÖपĶ संबंध
आहे. (úुनबॉम आिण इतर, २००१ ; गॅलाÌबोस, लीडबीटर , आिण बाकªर, २००४).
एन.एम.एच.एस. ( NMHS - २०१५ -१६) नुसार, भारतात १८ वषा«पे±ा जाÖत वया¸या
२० पैकì एक (५.२५ ट³के) लोक कधी ना कधी (Âयां¸या आयुÕयात एकदा तरी) नैराÔयेने
úÖत झालेले आहेत आिण २०१५ मÅये एकूण ४५ दशल±ांहóन अिधक Óयĉì
िखÆन/िनराश आहेत. पूवª-बाÐयावÖथेतील आघातपूणª अनुभव, वारंवार Öथलांतर,
जीवनातील नकाराÂमक घटना , शै±िणक अडथळे, नातेसंबंधातील समÖया, मानिसक
आजाराचा कौटुंिबक इितहास तसेच शाळेतील आिण कुटुंबातील ताण हे सवª
बाÐयावÖथेतील आिण िकशोरावÖथेतील नैराÔयाशी जोडलेले आहेत.
भारतात िकशोरवयीन नैराÔयावर अËयास करणे हे तुलनेने नवीन ±ेý आहे. एका
मनोिचिकÂसालयीन िवकृतéवरील अËयासात शालेय िकशोरवयीन Óयĉé¸या नमुÆयांमÅये
सुमारे २९ ट³के मुली आिण २३ ट³के मुलगे यां¸यामÅये नैराÔय सवाªिधक सामाÆय
िवकृती Ìहणून आढळले. जयंती आिण ितłनावुकारसु (२०१५) यांनी दि±ण भारतातील
िकशोरवयीन मुलां¸या शालेय नमुÆयात उ¸च पातळीवरील नैराÔय (२५ ट³के) दशªिवले
आहे. नायर आिण Âया¸या सहकाöयांनी (२००४) मÅये १३ ते १९ वष¥ वयोगटातील
शाळकरी िकशोरवयीन मुलांमÅये नैराÔये¸या ÿचलनाचे (Prevalence) मूÐयांकन केले
आिण ही सं´या ३ ट³के आहे. िýवेदी आिण Âयां¸या सहकाöयांना (२०१७) असे आढळले
कì, २२.४५ ट³के िवīाथê नैराÔय-úÖत होते. एका अहवालानुसार, ६.९ ट³के िवīाथê
िनÌन-नैराÔयेने úासलेले होते, मÅयम नैराÔय-úÖत ८.९ ट³के, गंभीर नैराÔय-úÖत ४.१
ट³के आिण २.६ ट³के अÂयंत नैराÔय-úÖत आिण भाविÖथती िवचलन (Mood
Disturbances) असणारे १८.१ ट³के िवīाथê होते. वयाने मोठ्या िकशोरवयीन (वय १४
आिण १५ वष¥) मुलांमÅये ल±णीयåरÂया नैराÔय आढळून आले आिण मुली ल±णीयरीÂया
अिधक नैराÔय-úÖत असलेÐया आढळÐया. जे िवīाथê िमýांबरोबर आनंदी होते आिण
ºयांना Âयां¸या कुटुंिबयांकडून नैितक आधार िमळाला ते ल±णीयåरÂया कमी नैराÔय-úÖत
होते.
भारतात अंदाजे ५७ दशल± लोक (जागितक अंदाजा¸या १८ ट³के) नैराÔयेने ÿभािवत
आहेत. असे Ìहटले जाते कì, जागितकìकरण , शहरीकरण , Öथलांतर आिण
आधुिनकìकरणासह वेगवान सामािजक-लोकसं´याशाľीय बदलांमुळे येÂया काही वषा«मÅये
नैराÔयामÅये वाढ होÁयाची श³यता आहे (जागितक आरोµय संघटना – World Health
Organization; २०१७).
राÕůीय मानिसक आरोµय धोरण (National Mental Health Policy), २०१४
(http://www.mohfw.nic.in/) नैराÔयेकडे नेणाöया िविवध घटक आिण पåरिÖथतéिवषयी
ओळखते. दाåरþ्य आिण नैराÔय यां¸यातील संबंध ठळक करत या राÕůीय मानिसक
आरोµय धोरणाने मानिसक आरोµय-Öवłप पåरणाम सुधारÁयासाठी देशातील दाåरþ्य
आिण उÂपÆन यांतील िवषमता कमी करÁया¸या गरजेवर भर िदला आहे. munotes.in

Page 58

मानसशाľ
58 नैराÔयामÅये िलंग, मानववांिशक आिण वांिशक फरक देखील आढळतात. ÿौढां¸या तुलनेत
िकशोरवयीन मुली, सरासरीने मुलांपे±ा अिधक वेळा नैराÔयाचा अनुभव घेतात. काही
अËयासात असे आढळून आले आहे कì, आिĀकन अमेåरकन िकशोरवयीन मुलांमÅये
गौरविणªय िकशोरवयीन मुलांपे±ा नैराÔयेचे ÿमाण अिधक आहे. असे असले तरी सवªच
संशोधन या िनÕकषाªचे समथªन करत नाही. मूळ अमेåरकन लोकांमÅयेही नैराÔयाचे ÿमाण
अिधक आहे (झान-वॅ³सलर, शटª³लीफ आिण मास¥ऊ, २००८ ; झॅंखेÂस, लॅंबटª आिण
एलोÆगो , २०१२ ; इंिµलश, लॅंबटª आिण & एलोÆगो , २०१४).
गंभीर, दीघªकालीन नैराÔये¸या उदाहरणांमÅये बरेचदा जैिवक घटक अंतभूªत असतात. जरी
काही िकशोरावÖथेतील लोक आनुवंिशकŀĶ्या नैराÔयेचा अनुभव घेÁयास अगोदरपासूनच
ÿवृ° असले तरी, िकशोरवयीन Óयĉé¸या सामािजक जीवनातील िवल±ण बद लांशी
संबंिधत पयाªवरणीय आिण सामािजक घटकांचादेखील महßवपूणª ÿभाव असतो. एखादी
िकशोरवयीन Óयĉì जी िÿय Óयĉìचा मृÂयू अनुभवते, उदाहरणाथª, िकंवा जी Óयĉì मīपी
िकंवा नैराÔय-úÖत पालकांसह मोठी होते ितला नैराÔयाचा अिधक धोका असतो.
याÓयितåरĉ , अलोकिÿय असणे, मोजकेच जवळचे िमý असणे आिण नकार अनुभवणे हे
िकशोरवयीन नैराÔयाशी संबंिधत आहेत (एली, िलआंग, आिण Èलॉिमन , २००४ ; झाÐÖमन
आिण इतर , २००६ ; हबªमªन मॅश आिण इतर, २०१४).
िकशोरवयीन Öव -हÂया (Adolescent Suicide) :
भारतात , राÕůीय अपराध नŌदणी क¤þ (National Crime Records Bureau)
पोिलसां¸या दÖतऐवजामधून Öव-हÂयांची मािहती गोळा करते. एकूण Öव-हÂयां¸या ३३
ट³के वाटा असलेले तŁण (१८ ते ३० वष¥) Öव-हÂया करणाöया असुरि±त गटांपैकì एक
Ìहणून उदयास आले आहे. कौटुंिबक समÖया आिण आजार हे एकूण Öव-हÂयां¸या अनुøमे
२८ ट³के आिण १६ ट³के Öव-हÂयांचे ÿमुख कारण Ìहणून समोर आले आहेत.
अमेåरकेत असे िदसून आले आहे कì, जरी मुली अिधक वेळा Öव-हÂया करÁयाचा ÿयÂन
करत असÐया , तरी िकशोरावÖथेत मुलé¸या तुलनेत मुलांमÅये Öव-हÂयेचे ÿमाण अिधक
आहे. काही अंदाज सुचिवतात कì, ÿÂयेक सफल Öव-हÂयांमागे २०० पे±ा अिधक दोÆही
िलंगांĬारे Öव-हÂया करÁयाचा ÿयÂन केला जातो (डिवªक आिण इतर, २००६ ; पॉिÌपली
आिण इतर , २००९ ; पे गोÆझालेझ आिण इतर, २०१५).
गेÐया दशकांमÅये िकशोरावÖथेतील Öव-हÂया वाढÁयामागील कारणे फारशी ÖपĶ नाहीत.
एक संभाÓय कारण Ìहणजे िकशोरवयीन मुले-मुली अनुभवत असलेÐया ताणात वाढ झाली
आहे, Âयामुळे सवा«त अिधक असुरि±त असलेÐयांमÅये Öव-हÂया करÁयाची श³यता
अिधक वाढते. परंतु, हे अÖपĶ आहे, कì केवळ िकशोरावÖथेतील मुलांचा तणाव का वाढला
असावा, जेथे लोकसं´ये¸या इतर घटकांमÅये Öव-हÂया करÁयाचे ÿमाण Âयाच कालावधीत
बöयापैकì िÖथर रािहले आहे? जरी िकशोरावÖथेतील Öव-हÂयांमÅये का वाढ झाली हे
कारण ÖपĶ नसले तरी हे ÖपĶ आहे कì, काही घटकांमुळे Öव-हÂयेचा धोका वाढतो.
Âयातील एक घटक Ìहणजे नैराÔय. नैराÔय-úÖत िकशोरवयीन ºयां¸यामÅये Öव-हÂया
करÁयाचा धोका अिधक असतो (तरी बहòतेक नैराÔय-úÖत Óयĉì Öव -हÂया करत नाहीत).
याÓयितåरĉ सामािजक ÿितबंध, काटेकोर पåरपूणªता आिण उ¸च पातळीचा ताण आिण munotes.in

Page 59

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
59 िचंता हे सवª घटक Öव-हÂये¸या ÿचंड धो³याशी संबंिधत आहेत. बंदुकांची सहज
उपलÊधता - जे इतर औīोिगक राÕůां¸या तुलनेत अमेåरकेत अिधक ÿचिलत आहे - Öव-
हÂयां¸या दरातदेखील योगदान देते (राइट, िवनटÌयूट, आिण ³लेअर, २००८ ; हेिůक
आिण इतर , २०१२).
नैराÔयासह कौटुंिबक संघषª आिण नातेसंबंध िकंवा शाळेतील अडचणी Ļा Öव-हÂये¸या
काही कारणांशी संबंिधत आहेत. शोषण आिण दुलª±ा¸या इितहासातून याची पाळेमुळे
ÿकषाªने िदसतात. अंमली पदाथª (űµस) आिण मīाचे सेवन करणाöयांमÅयेही Öव-हÂयेचे
ÿमाण तुलनेने अिधक आहे. (Ðयोन आिण इतर, २००० ; बगªन, मािटªन, आिण åरचडªसन,
२००३ ; िवलकॉ³स , कॉनर , आिण केन, २००४).
Öव-हÂया करÁया¸या संभाÓयतेबĥल पुढील धो³याची ल±णे जागłकता वाढवतील:
• Öव-हÂयेबĥल ÿÂय± िकंवा अÿÂय± चचाª, जसे कì "मला वाटते, कì मला मरण आले
असते तर" िकंवा "यापुढे तुला आता माझी काळजी करÁयाची काही गरज नाही"
• शाळेतील अडचणी, जसे कì वगª चुकवणे िकंवा अचानक गुण कमी होणे
• एखाīा लांब¸या ÿवासाची तयारी करत असÐयासारखी ÓयवÖथा करणे, जसे कì
मौÐयवान मालम°ा देणे िकंवा पाळीव ÿाÁयाची काळजी घेÁयाची सोय करणे.
• मृÂयुपý िलिहणे.
• भूक न लागणे िकंवा अÂयािधक ÿमाणात खाणे
• सामाÆय नैराÔय, ºयामÅये झोपे¸या पĦतéमÅये बदल, मंदता, सुÖती आिण असंबĦता
यांचा समावेश आहे
• वतªणुकìत नाट्यमय बदल, जसे कì लाजाळू Óयĉì अचानक बोलकì असÐयासारखे
वागते.
• संगीत, कला िकंवा सािहÂयातील मृÂयूसंबंिधत घटकांशी ÓयÖत असणे.
िकशोरवयीन Öव -हÂया: कशी मदत करावी ?:
िकशोरवयीन िकंवा इतर कोणीही Öव-हÂयेचा िवचार करत आहे, अशी जर तुÌहाला शंका
असेल तर ब¶याची भूिमका घेऊ नका. कृती करा! तुÌही एखाīाचे आयुÕय वाचवू शकता.
काही उपाययोजना खाली िदÐया आहेत:
• Âया Óयĉìशी बोला आिण Âया Óयĉìला समजून घेता येईल असा एक मंच īा
ºयामÅये Âया Óयĉì Âयां¸या मनातील गोĶी बोलÁयाचा ÿयÂन करतील.
• तुÌही असे ÿij िवचाł शकता: Óयĉìने काही योजना केली आहे का? ितने बंदूक /
िवषारी औषध / दोरी िवकत घेतली आहे का? ते कुठे आहे? munotes.in

Page 60

मानसशाľ
60 • पåरिÖथतीचे मूÐयमापन करा, सामाÆय अÖवÖथता आिण तीĄ गंभीर धो³यात फरक
करÁयाचा ÿयÂन करा , जसे Öव-हÂया करÁयाची योजना केली गेली आहे का. जर
संकट तीĄ असेल तर Âया Óयĉìला एकटे सोडू नका.
• Âयांना आधार īा. तुÌही Âयाची काळजी करत आहात हे Âया Óयĉìला कळू īा आिण
Âया¸या एकटेपणा¸या भावना नĶ करÁयाचा ÿयÂन करा.
• Öव-हÂयेची चचाª िकंवा धम³या, धोका गुĮ ठेवू नका; ही मदतीसाठी मािगतलेली हाक
आहे आिण Âवåरत कारवाईसाठी संपकª करा.
• Öव-हÂया करणाöया Óयĉéना ýुटी ही Âयां¸या िवचारात आहे, याची जाणीव कłन
देÁया¸या ÿयÂनात Âयांना आÓहान देऊ नका, धाडस कł नका िकंवा शािÊदक
अितशयोĉì वापł नका. याचे गंभीर पåरणाम होऊ शकतात.
• जोपय«त तू तु»या मनातील बोलणं पूणª करणार नाही, तोपय«त Öव-हÂयेचा ÿयÂन न
करÁयाचे वचन िकंवा तशा ÿकारची वचनबĦता Âया Óयĉìबरोबर करा.
• भावनांमÅये अचानक सुधारणा केÐयाने जाÖत आĵािसत होऊ नका. वरवर पाहता
अशा जलद उपचारातून बाहेर पडÐयाने कधीकधी शेवटी Öव-हÂया करÁयाचा िनणªय
घेÁयापासून िकंवा एखाīाशी बोलÐयामुळे ताÂपुरती सुटका िमळÁयास मदत होते,
परंतु बहòधा मूळ समÖया सुटलेली नसते.
Öव-हÂयेसंबंिधत समÖयेसाठी Âवåरत मदतीसाठी, आसरा (AASRA): ०२२
२७५४६६६९ ; समåरटÆस (SAMARITANS) : ९१ ८४२२९८४५२८ , Ļा
मदतक¤þांना (सहाÍय ÿणालीला) संपकª करा.
३.३ सारांश िकशोरावÖथेदरÌयान, “Öव”चे ŀÔय अिधक संघिटत, Óयापक आिण अिधक अमूतª बनते
आिण इतरांचे मत ल±ात घेतले जाते. िकशोरवयीन Óयĉì Öव¸या िविवध पैलूंवर वेगवेगळी
मूÐये आजमावÁयाची ±मता िवकिसत करत असÐयाने Öव-आदर वाढतो.
एåर³सन यांची ÖवÂव -िवŁĦ - ÖवÂव-गŌधळ अवÖथा ÖवÂव आिण समाजाती ल भूिमका
िकशोरवयीन Óयĉì¸या संघषाªवर िनधाªåरत असते. जे ÖवÂव िनमाªण करÁयात यशÖवी
होतात ते Öवतःला भिवÕयातील िवकासासाठी तयार करतात.
मािसªया यां¸या िकशोरवयीन ओळखी¸या चार ®ेणी – ÖवÂव-िविकरण , ÖवÂव-फोर³लोजर ,
ÖवÂव-Öथिगती , ÖवÂव-संपादन-संघषª आिण वचनबĦते¸या अनुपिÖथती िकंवा
उपिÖथतीवर आधाåरत आहेत. सवा«त मानसशाľीयŀĶ्या िनरोगी िकशोरावयीन हे ÖवÂव-
संपादन ®ेणीमÅये असतात.
वाढलेली बोधिनक ±मता िकशोरावÖथेतील मुलांना धािमªक आिण आÅयािÂमक बाबéबĥल
अिधक अमूतª िवचार करÁयाची परवानगी देते. जसे ते Âयां¸या धािमªक अिÖमतेवर ÿij
करतात ; ते संघिटत धमª आिण अÅयाÂमाची वैयिĉक भावना यां¸यात फरक कł शकतात. munotes.in

Page 61

आजीवन िवकास आिण पौगंडावÖथेतील शारीåरक आिण बोधिनक िवकासाचा पåरचय – I
61 वांिशक आिण अÐपसं´यांक िकशोरवयीन मुलांनी सामािजक Öवीकृती¸या दोन ÿाŁपाĬारे
योजना करणे आवÔयक आहे: सांÖकृितक एकýीकरण ÿाłप आिण बहòलवादी समाज
ÿाłप. या िकशोरवयीन मुलांसाठी, ÖवÂव-िवकासात वांिशक आिण मानववांिशक ÖवÂवाचा
िवकास समािवĶ आहे. ितसरे ÿाłप - एक बहòसांÖकृितक ÖवÂव-िनिमªती करणे -
Âयां¸यासाठी उपलÊध आहे.
िकशोरावÖथेत येणाöया सवō°म धो³यांपैकì एक Ìहणजे नैराÔय, जो मुलांपे±ा मुलéवर
अिधक पåरणाम करतो. १५ ते २४ वषा«¸या ÓयĉéमÅये Öव-हÂया हे ितसरे सवा«त साधारण
कारण आहे.
३.४ ÿij १. िकशोरावÖथेमÅये Öव-संकÐपना आिण Öव-आदर कसा िवकिसत होतो याचे वणªन
करा.
२. सामािजक -आिथªक परीिÖथती आिण Öव-आदर यांमधील वंशभेद यांवर चचाª करा.
३. एåर³सन िकशोरावÖथेदरÌयान ÖवÂव-िनिमªतीचे ÖपĶीकरण कसे देतात ते थोड³यात
सांगा.
४. मािसªया¸या िकशोरवयीन ÖवÂवा¸या ®ेणी ÖपĶ करा.
५. िकशोरावÖथेतील ÖवÂव-िनिमªतीमÅये धमª आिण अÅयाÂम यांची भूिमका काय आहे
याचे वणªन करा.
६. िकशोरावÖथेतील अÐपसं´यांक गटांना ÖवÂव-िनिमªती करताना येणाöया आÓहानांची
चचाª करा.
७. िकशोरवयीन मुलांना Âयां¸या वयातील तणावांना सामोरे जाताना येणारे धोके
ओळखा.
८. िकशोरवयीन Öव -हÂये¸या काही कारणांची चचाª करा.
३.५ संदभª • Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life
Span. ( 8th Ed). India: Pearson India, Education services Pvt. Ltd.
• Papalia, D. E., Olds, S. W., & Feldman, R. (2012). Human
Development. ( 12th Ed). McGraw Hill, international Edition

*****
munotes.in

Page 62

62 ४
िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
घटक रचना
४.० उिĥĶ्ये
४.१ ÿÖतावना
४.२ नातेसंबंध: कुटुंब आिण िमý
४.२.१ समवयÖकांशी संबंध: आपलेपणाचे महßव
४.२.२ लोकिÿयता आिण अनुसåरता
४.२.३ अÐपवयीन गुÆहेगारी: िकशोरावÖथेतील गुÆहे
४.३ संकेतभेट, ल§िगक वतªन आिण िकशोरवयीन गभªधारणा
४.३.१ ल§िगक अिभमुखता
४.३.२ िकशोरवयीन गभªधारणा
४.४ सारांश
४.५ ÿij
४.६ संदभª
४.० उिĥĶ्ये हे ÿकरण अËयासÐयानंतर आपण खालील संकÐपना समजू शकाल:
• नातेसंबंध: कुटुंब आिण िमý
• कौटुंिबक संबंध: संबंधांनी संबंध बदलणे
• समवयÖकांशी संबंध: आपलेपणाचे महßव
• लोकिÿयता आिण अनुसåरता
• संकेतभेट आिण ल§िगक वतªन
• एकिवसाÓया शतकातील संकेतभेट आिण ल§िगक संबंध
• ल§िगक अिभमुखता: िभÆन-ल§िगकता, सम-ल§िगकता, उभय-ल§िगकता आिण पर-
ल§िगकता
• िकशोरवयीन गभªधारणा
४.१ ÿÖतावना िकशोरवयीन Óयĉéसाठी ( Adolescents) जवळचे िमý-मैिýणी आिण ÿेम-भावनाÿधान
जोडीदारांसह असलेले समवयÖकांशी नातेसंबंध (Peer Relationships) अÂयंत महÂवाचे munotes.in

Page 63

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
63 घटक असतात. बाÐयावÖथेपासून वेगळेपण िसĦ करत, िकशोरवयीन Óयĉì Âयां¸या
समवयÖकांसह संवाद साधÁयात खूप अिधक वेळ Óयतीत करतात. एका संशोधनात असे
आढळून आले कì, िकशोरवयीन Óयĉéचा Âयां¸या पालकां¸या तुलनेत Âयां¸या
समवयÖकांसह दुÈपट वेळ Óयतीत करतात, अगदी आठवड्यां¸या शेवटानंतर, शाळे¸या
औपचाåरक वेळेनंतरदेखील. िकशोरवयीन Óयĉì शालेय वेळेदरÌयान Âया¸या
समवयÖकांशी जाÖतीत जाÖत संपकाªत असतात; परंतु, ते िमý-मैिýणéसोबत शाळेनंतरही
वेळ Óयिथत करतात आिण ÿाथªनाÖथळे, काम िकंवा अËयासøमाÓयितåरĉ उपøम यांĬारे
इतर िकशोरवयीन Óयĉéशी मैýी वाढिवतात.
समवयÖकांसह असणारे नातेसंबंध िकशोरवयीन Óयĉéसाठी अनेक हेतू साÅय करतात.
समवयÖकांसह संवादाचा मूळ उĥेश सामािजक एकाÂमता (Social Integration) हा
असतो. िमý-मैिýणी हे सामािजक तुलनेचा एक ľोतदेखील ÿदान करतात, ºयामुळे
िकशोरवयीन Óयĉì िमý -मैिýणéसह (Öवत:ची) तुलना कłन Öवतःिवषयी मूÐयमापन कł
शकतात. समवयÖक आिण िमý -मैिýणéसह मैýीÓयितåरĉ, िकशोरवयीन Óयĉì संकेतभेट
(डेिटंग) आिण ल§िगक संबंधांमधून आनंद ÿाĮ करतात. िकशोरवयीन Óयĉé¸या जीवनातील
या अवÖथेत िविवध समÖयादेखील असतात, जसे कì पालकांशी संघषª, गुÆहेगारी कृती
आिण िकशोरवयीन गभªधारणा (Teen Pregnancy) इÂयादी.
४.२. नातेसंबंध: कुटुंब आिण िमý (RELATIONSHIPS: FAMILY AND FRIENDS) लहान मुला-मुलé¸या तुलनेत िकशोरवयीन Óयĉéचे सामािजक जग खूप िवÖतृत असते.
जसजसे िकशोरवयीन Óयĉéचे घराबाहेरील लोकांशी असलेले संबंध वाढतात, Âयांचे
Âयां¸या कुटुंबांसह होणारे संवाद आिण संबंध बरेच आÓहानाÂमक आिण कठीण होऊ
शकतात (कॉिलÆस , µलेसन, आिण सेÖमा, १९९७; कॉिलÆस आिण अँű्यू, २००४).
कौटुंिबक संबंध: संबंधांनी संबंध बदलणे (Family Ties: Changing Relations
with Relations)
जेÓहा बालके िकशोरावÖथेत ÿवेश करतात, तेÓहा Âयां¸या पालकांशी असणारे Âयांचे संबंध
नाट्यमयåरÂया बदलतात. सौहादªपूणª ÿेमळ नातेसंबंध होÁयाऐवजी ते अÂयंत तणावपूणª
बनतात. िकशोरवयीन Óयĉéना असे वाटत असते कì, ते जसजसे मोठे होत चालले आहेत,
तसतसे Âयांना अिधक ÖवातंÞय देÁयाऐवजी Âयांचे पालक अिधक िनब«ध आणत आहेत.
दुसरीकडे, िकशोरवयीन मुलां-मुलéचे पालक वेगÑया ŀĶीने िवचार करीत असतात. Âयांना
असे वाटते, कì घरातील तणावाचे ąोत ते नाहीत, तर िकशोर-िकशोरीच असतात.
पालकां¸या ŀिĶकोनातून, Âयांनी आपÐया पाÐयांशी Âयां¸या संपूणª बाÐयावÖथेत एक
जवळचे, िÖथर, आिण ÿेमळ संबंध िनमाªण केलेले असतात, माý आता अचानक सवª काही
बदलून गेलेले असते. Âयांना असे वाटते, कì Âयांचे िकशोरवयीन मुले-मुली Âयांना Öवतः¸या
आयुÕयापासून दूर करतात आिण अगदी जेÓहा िकशोर-िकशोरी Âयां¸या पालकांशी
बोलतात, तेदेखील केवळ Âयांचे राजकारण, Âयांचा पोशाख, टीÓही कायªकमा¸या Âयां¸या munotes.in

Page 64

मानसशाľ
64 पसंतéवर टीका करÁयासाठीच. पालकांना Âयां¸या पाÐयांचे हे वतªन खूप अÖवÖथ करणारे
आिण गŌधळात टाकणारे वाटते.
Öवाय°तेचा शोध (The Quest for Auto nomy) :
जेÓहा (िकशोरवयीन) मुले-मुली Âयां¸या पालकांचे िनणªय आिण मागªदशªक सूचना Öवीकारत
नाहीत तेÓहा पालकांना सामाÆयतः आवडत नाही. िकशोरावÖथेतील मुला-मुलé¸या
वागÁयामुळे पालक गŌधळून जातात. असे संघषª अंशतः िवÖथािपत भूिमकांमुळे उĩवतात,
ºया पाÐय आिण पालक दोघांनीही िकशोरावÖथेदरÌयान हाताळणे आवÔयक आहे.
िकशोरवयीन मुलांना Öवतंý Óहायचे असते; ते Öवाय°ता (Autonomy) शोधत असतात
आिण Âयांना Öवतः¸या जीवनावर िनयंýण ठेवÁयाची भावना ÿाĮ करÁयाची इ¸छा असते.
बहòतेक पालकांना हे समजते, कì हे िवÖथापन हा िकशोरावÖथेचा एक सामाÆय भाग आहे
आिण िवकासाचा एक महßवाचा भाग आहे. Ìहणून, ते या िवÖथापनाचे Âयां¸या पाÐयां¸या
वाढीचे एक ÿतीक Ìहणून Âयाचे Öवागत करतात. परंतु, अनेक उदाहरणांमÅये पालकांना
िकशोरवयीन Óयĉéची वाढती Öवाय°ता हाताळÁयास क ठीण िसĦ होऊ शकते (Öमेटाना,
१९९५). जेÓहा पालक ÖवातंÞयाची परवानगी देत नाहीत, उदाहरणाथª, िकशोरवयीन
Óयĉéना समारंभास (पाटêला) उपिÖथत राहÁयास नकार देणे, तेÓहा िकशोरवयीन
Óयĉéकडून ते योµय ÿकारे Öवीकारले जात नाही. कारण, पालकांचा नकार हा िकशोरवयीन
Óयĉéना (Âयां¸यावरील) िवĵास िकंवा खाýीचा अभाव दशªिवतो. हे पालकांसाठी, हे साÅया
भाषेत Ìहणजे, "मला तु»यावर/तुम¸यावर िवĵास आहे," जे ते Ìहणू शकतात "असे सवªजण
आहेत, ºयांना Âयािवषयी काळजी वाटते, ºयािवषयी मला काळजी वाटत आहे."
िकशोरवयीन Óयĉéची वाढती Öवाय°ता पालक आिण िकशोरवयीन Óयĉéमधील नाते
बदलते. िकशोरावÖथे¸या आरंभी, या नाÂयावर सवाªिधक अिधकार आिण ÿभाव पालकांचा
असतो. िकशोरावÖथे¸या अखेरीस माý अिधकार आिण ÿभाव अिधक संतुिलत झालेला
असतो आिण पालक व पाÐय यां¸यातील नातेसंबंध अिधक समान ÿकारचे होतात. जरी
पालक वरचा अिधकार राखून ठेवत असले, तरीदेखील (या नाÂयात) वचªÖव आिण ÿभाव
सामाियक होतात (गोएडे, āँजे, आिण मेउस, २००९; इंगुिµलया आिण इतर, २०१४).
संÖकृती आिण Öवाय°ता (Culture and Autonomy) :
Öवाय°तेचे ÿमाण हे एका कुटुंबापासून दुसöया कुटुंबात आिण एका िकशोरवयीन
पाÐयापासून दुसöया पाÐयासाठी बदलते. िकशोरवयीन मुला-मुलéना पालकांनी Öवाय°ता
देÁयामÅये सांÖकृितक घटकांचा खूप मोठा ÿभाव असतो. Óयिĉवादाचा (individualism)
आदर करणाöया पािIJमाßय समाजांमÅये िकशोरवयीन मुले-मुली सापे±रीÂया
िकशोरावÖथे¸या सुłवाती¸या टÈÈयावर Öवाय°ता िमळवÁयाचा ÿयÂन करतात. याउलट,
आिशयाई समाज समूहवादी (Collectivistic) आहेत. ते Óयĉìपे±ा समूहाचे ÖवाÖÃय
अिधक महßवाचे असते या संकÐपनेला ÿोÂसाहन देतात. समूहवादी समाजात िकशोरवयीन
मुला-मुलé¸या Öवाय°ता ÿाĮ करÁया¸या महßवाकां±ांचा उ¸चार कमी केला जातो (रॅफ,
२००४; सÈल., २००९; पेरेझ-āेना, अपडेúाफ, आिण टेलर, २०१२). munotes.in

Page 65

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
65 जोवर कुटुंबाÿित जबाबदारीचा मुĥा आहे, समूहवादी समाजांतील िकशोरवयीन मुला-
मुलéना अिधक जबाबदारीची जाणीव होते, तर Óयिĉवादी समाजांतील िकशोरवयीन मुला-
मुलéना Âयां¸या कुटुंबाÿित असलेÐया कतªÓयांशी संबंिधत भावनांकडे फारसा कल नसतो.
समूहवादी संÖकृतéमÅये िकशोरवयीन मुले-मुली कुटुंबाÿती अिधक आदर दाखवतात,
सहाÍय ÿदान करतात आिण Âयां¸या कुटुंिबयांना आधार देतात. Öवाय°तेचा ÿभाव कमी
ÿबळ असतो (फुिलµनी आिण झांग, २००४; लेउंग, पे-पुआ, आिण कािनªलोिव³झ,
२००६; चॅन आिण चॅन, २०१३).
संशोधनात असे आढळून आले आहे कì, आिशयाई िकशोरवयीन मुला-मुलé¸या तुलनेत
कॉकेिशयन िकशोरवयीन मुले-मुली लवकर पåरप³व होतात आिण Âयांना लवकर¸या वयात
अिधक Öवाय°तेची अपे±ा असते (फेÐडमन अँड वूड, १९९४). उदाहरणाथª, िकशोरवयीन
Óयĉìकडून एखादे िविशĶ वतªन (जसे कì िमýांसोबत मैिफलीत जाणे) कोणÂया वयात
करणे अपेि±त आहे असे िवचारले असता कॉकेिशयन िकशोरवयीन मुले आिण पालकांनी
आिशयाई संÖकृतéतील िकशोर आिण पालक यां¸या तुलनेत अिधक लवकरचे वय
दशªिवले. इतर शÊदांत सांगायचे तर, आिशयाई िकशोरवयीन मुलां¸या तुलनेत कॉकेिशयन
िकशोरवयीन मुले लहान वयात अिधक Öवाय°ता वापरतात.
Öवाय°तेवर पåरणाम करणा-या सांÖकृितक घटकांÓयितåरĉ, पालकांĬारे िकशोरवयीन
मुलांना Öवाय°ता देÁयात िलंगदेखील महÂवाची भूिमका बजावते. सामाÆयतः, िकशोरवयीन
मुलांना िकशोरवयीन मुलéपे±ा अिधक लवकर¸या वयात अिधक Öवाय°तेची माÆयता
िदली जाते. पुŁष Öवाय°तेला िदले जाणारे ÿोÂसाहन हे अिधक सावªिýक पारंपाåरक पुŁष
माÆयÿितमांशी सुसंगत आहे, ºयामÅये पुŁषांना मिहलां¸या तुलनेत अिधक Öवतंý Ìहणून
पािहले जाते, याउलट िľयांना इतरांवर अिधक अवलंबून असणाöया Ìहणून पािहले जाते.
पालक िजतके अिधक िलंगिवषयक पारंपाåरक साचेबĦ मते बाळगतात, िततकेच ते
मुलé¸या Öवाय°तेला ÿोÂसाहन देÁयाची श³यता कमी होते (बÌपस, øॉटर, आिण मॅकहेल,
२००१).
िपढीतील अंतराची दंतकथा (The Myth of the Generation Gap) :
अनेक िचýपट िपढीतील अंतराचे, Ìहणजेच पालक आिण मुले यांचे ŀिĶकोन, मूÐये,
महßवाकां±ा आिण जगािवषयीची मते यां¸यातील खोल दरीचे िचýण करतात. सामाÆयतः
अशी धारणा असते कì िकशोरवयीन मुले-मुली आिण Âयां¸या पालकांचे जगािवषयीचे
ŀिĶकोन पूणªपणे िभÆन असतात.
माý, वाÖतिवकता अगदी वेगळी असते. िपढीतील अंतर जर असेलच तर ते खूपच कमी
आहे. िकशोरवयीन आिण Âयांचे पालक यां¸यामÅये बहòिवध ±ेýांमÅये िविवध गोĶी
सार´याच ÿकारे पाहÁयाची ÿवृ°ी असते. उदाहरणाथª, Âयाचÿमाणे, ÿजास°ाक
(Republican) पालकांची मुले सामाÆयतः ÿजास°ाक असतात; िùÖती ह³क असणाöया
सदÖयां¸या मुलांची मते देखील सारखीच असतात, अशा ÿकारे. सामािजक, राजकìय
आिण धािमªक मुद्īांवर पालक आिण िकशोरवयीन यांचा समकालीन असÁयाकडे कल
असतो आिण िकशोरवयीन मुला-मुलé¸या िचंता या Âयां¸या पालकां¸या िचंता ÿितिबंिबत
करतात. िकशोरवयीन मुलं-मुलé¸या समाजा¸या समÖयांिवषयी¸या िचंता Âया असतात munotes.in

Page 66

मानसशाľ
66 Âयां¸याशी श³यतो बरेच पालक सहमत होतील (³नाफो आिण ĵाट्ªझ, २००३; Öमेटाना,
२००५; úोÆहोज आिण थोगरसेन, २०१२).
वाÖतिवक, बहòतेक िकशोरवयीन आिण Âयांचे पालक यांचे एकमेकांशी खूप चांगले जमते.
Öवाय°ता आिण ÖवातंÞय िमळवÁयाची इ¸छा असूनही, बहòतेक िकशोरवयीन मुलांमÅये
Âयां¸या पालकांिवषयी ÿचंड ÿेम, आपुलकì आिण आदर असतो आिण पालकांनाही
Âयां¸या िकशोरवयीन मुलांिवषयी सार´याच भावना असतात. दुसरीकडे, काही पालक
आिण Âयांचे िकशोरवयीन मुले/मुली यांचे संबध खूप िबघडलेले असतात. पण, असे Ìहटले
जाऊ शकते, कì बहòसं´य नातेसंबंध नकाराÂमक असÁयापे±ा अिधक सकाराÂमक
असतात आिण Âयाचा फायदा िकशोरवयीन मुला-मुलéना आपÐया समवयÖकांचा दबाव
टाळÁयास होतो (रेसिनक आिण इतर १९९७; Êलॅक, २००२; कोलमन, २०१४).
पालकांशी संघषª (Conflicts with Parents) :
संशोधनातून असे आढळले आहे कì, पालक आिण िकशोरवयीन यांचे सामािजक आिण
राजकìय मुद्īांबĥल सारखे ŀिĶकोन असू शकतात, माý काही इतर िविभÆन िवषयांवर,
जसे कì वैयिĉक आवड, संगीतातील पसंती आिण पोशाखा¸या शैली यांवर Âयांची मते
अनेकदा िभÆन असतात. पालकांना काय योµय वाटते, यापे±ा लवकर जेÓहा िकशोरवयीन
मुले-मुली Öवाय°ता आिण ÖवातंÞय िमळवÁयाचा ÿयÂन करतात, तेÓहा पालक आिण
िकशोरांमÅये मतभेद िनमाªण होतात. पåरणामी, जरी हे ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे, कì
सवª कुटुंबे सार´याच ÿमाणात ÿभािवत होत नाहीत, तरीही िकशोरावÖथेदरÌयान पालक-
बालक संघषª उĩवÁयाची श³यता अिधक असते, िवशेषत: िकशोरावÖथे¸या सुłवाती¸या
अवÖथांमÅये (आन¥ट, २०००; Öमेटाना, डॅिडस, आिण चुआंग, २००३; गािसªया –Łईझ व
इतर २०१३).
असे िदसून आले आहे कì, िवकासा¸या नंतर¸या अवÖथांपे±ा पूवª-िकशोरावÖथेदरÌयान
(पालक-बालक) संघषª अिधक असतो. मानसशाľ² ºयुिडथ Öमेटाना, ºयांनी हा िवषय
अËयासला आहे, Âया असे मत मांडतात कì, Âया¸या कारणामÅये योµय आिण अयोµय
वतªना¸या िभÆन Óया´या आिण िभÆन तािकªकता यांचा समावेश होतो. जेÓहा ÿij वैयिĉक
िनवडीचा असतो , तेÓहा िकशोरवयीन मुला-मुलéना कोणताही हÖत±ेप आवडत नाही. असे
आढळून आले आहे कì, पालकांना अशा गोĶी आवडू शकत नाहीत, ºया समाजाकडून
योµय मानÐया जात नाहीत. तर , िकशोरवयीन मुला-मुलéची Âयांची Öवतःची मते असतात
(Öमेटाना, २००६; रोट आिण इतर , २०१२; सोरखाबी आिण िम डडफ, २०१४).
पूवª-पौगंडावÖथेतील (Early Adolescence) युिĉवाद आिण ठामपणा यामुळे सामाÆयतः
सवा«त ÿथम संघषª उĩवतो, परंतु हे गुण अनेक मागा«नी पालक-बालक यां¸या नाÂयातील
उÂøांतीमÅये महßवपूणª भूिमका बजावतात. पालक सुłवातीस Âयांचे पाÐय Âयांना देत
असणाöया आÓहानांना संर±णाÂमक ÿितिøया देतात, आिण पुढे Âया कठोर आिण ताठर
होऊ शकतात, काही उदाहरणांमÅये अखेरीस Âयां¸या ल±ात येते, कì Âयांची मुलं आता
मोठी होत आहेत आिण Âयांना या ÿिøयेत Âयांना (पाÐयांना) आधार देÁयाची इ¸छा आहे. munotes.in

Page 67

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
67 बहòतेक पालकां¸या हे ल±ात येते, कì Âयां¸या िकशोरवयीन मुला-मुलéचे युिĉवाद फार
अतािकªक आिण अनेकदा सĉìचे नसतात आिण Âयां¸या पाÐयांवर खरे तर अिधक
ÖवातंÞयासह िवĵास ठेवला जाऊ शकतो, ते नमते घेणारे, परवानगी देणारे आिण अखेरीस
कदािचत पाÐया¸या ÖवातंÞयास ÿोÂसाहन देणारे होतात. जरी बहòतेक िकशोरवयीन मुले-
मुली संपूणª िकशोरावÖथेत आपÐया पालकांशी िÖथर संबंध राखतात, तरीदेखील तÊबल
२० ट³के मुले बöयापैकì खडतर काळातून जातात (िदिमýीवा, चेन, आिण úीनबगª,
२००४).
पौगंडावÖथेतील पालक-बालक संघषा«मधील सांÖकृितक फरक (Cultural
differences in parent –child conflicts during adolescence) :
जरी सवª संÖकृतéमÅये पालक-बालक संघषª खूप सामाÆय बाब असली, तरी असे आढळून
आले आहे, कì "पारंपाåरक" पूवª-औīोिगक संÖकृतéमÅये (Preindustrial Cultures)
पालक आिण Âयां¸या िकशोरवयीन पाÐयांमधील संघषª खूपच कमी होता. पारंपाåरक
संÖकृतीतील िकशोरवयीन मुले-मुली औīोिगक देशांमधील िकशोरवयीन मुला-मुलéपे±ा
भाविÖथतéमधील चढ -उतार (Mood Swings) आिण धोकादायक वतªन खूप कमी
अनुभवतात (अन¥ट, २०००; नेÐसन, बॅजर, आिण वू, २००४; कपािडया, २००८; जेÆसेन
आिण दोÖत- गझकन, २०१४).
याचे कारण काय असू शकते? याचे उ°र ÖवातंÞयाची ती पातळी आहे, जी िकशोरवयीन
Óयĉéना अपेि±त असते आिण ÿौढ Âयासाठी परवानगी देतात. अिधक औīोिगक आिण
Óयिĉवादी समाजांमÅये ÖवातंÞय हा िकशोरावÖथेतील अपेि±त घटक आहे. Ìहणूनच,
िकशोरावÖथेतील मुलां¸या पालकांना िकशोरवयीन पाÐयां¸या वाढÂया ÖवातंÞयाचे ÿमाण
आिण वेळ यांिवषयी वाटाघाटी करावी लागते - एक अशी ÿिøया ºयामुळे अनेकदा संघषª
उĩवतो.
याउलट, अिधक पारंपाåरक समाजांमÅये Óयिĉवादाला फारसे महßव िदले जात नाही आिण
Ìहणूनच, िकशोरवयीन ÓयĉéमÅये ÖवातंÞय िमळवÁयाचा ÿयÂन करÁयाची ÿवृ°ी कमी
असते. िकशोरवयीन Óयĉéकडून घटणारा ÖवातंÞय-शोध हा कमी पालक -बालक संघषाªत
पåरवितªत होतो (दासेन आिण िम®ा, २०००, २००२).
भारतात हेगडे आिण गांवकर (१९९१) यांनी सामािजक, शै±िणक, िव®ांतीचा वेळ, घरगुती
िøया अशा, तसेच िशÖत आिण वतªन या Öवłपातील िविभÆन िøया यांवर पालकां¸या
िनयंýणािवषयीची िकशोरवयीन पाÐयांना असणारी जाणीव शोधÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांना
आढळले, कì मिहला िकशोरवयीन पाÐयांची (िकशोरéची) सामािजक िøया ( Social
Activity) आिण घरगुती िøयांवरील (Household Activity) पालकां¸या िनयंýणाची
जाणीव पुŁष िकशोरवयीन पाÐयांपे±ा (िकशोरांपे±ा) ल±णीयåरÂया अिधक होती आिण
शै±िणक िøयांमÅये िकशोरांची िनयंýणिवषयक जाणीव अिधक होती. स³सेना आिण इतर
(२०११) यांना मÅयमवगêय आिण िनÌन-वगêय कुटुंबांमधील पालक आिण िकशोरवयीन
नातेसंबंधात फरक आढळून आला. मÅयमवगêय कुटुंबांमÅये शाळेसंबंिधत मतभेद होते, तर
िनÌन-वगêय कुटुंबांमÅये मतभेद हे कुटुंब आिण समाजाशी संबंिधत समÖयांभोवती गुंफलेले
असÐयाचे आढळून आले. munotes.in

Page 68

मानसशाľ
68 ४.२.१.समवयÖकांशी संबंध: आपलेपणाचे महßव (Relationships with Peers:
The Importance of Belonging) :
अनेक दशकांत िवĬानांनी िकशोरावÖथे¸या सवा«त महßवा¸या वैिशĶ्यांपैकì एक Ìहणून
समवयÖकां¸या नातेसंबंधांकडे ल± वेधले आहे. समवयÖकांना िकशोरवयीन Óयĉé¸या
कायªिवधीतील अनेक समÖयाÂमक पैलूंपैकì काही पैलूंसाठी जबाबदार धरले गेले आहे
आिण िकशोरवयीन आरोµय आिण ÖवाÖÃय यांना योगदान करÁयासाठी (Âयांची) ÿशंसा
केली गेली आहे. अलीकडेच, संशोधकांनी िकशोरवयीन समवयÖक-नातेसंबंध आिण ÿभाव-
यंýणा यां¸या कमी अËयासलेÐया बाबéचा शोध घेÁयासाठी अिधक सुिवकिसत
पĦितशाľांचा उपयोग कłन ल±वेधक नÓया िदशांनी िवकिसत होणाöया
समवयÖकांबरोबरील नाÂयां¸या अËयासाला चालना िदली आहे.
िकशोरवयीन Âयां¸या समवयÖकांशी संवाद साधÁयात खूप जाÖत वेळ Óयतीत करतात.
संशोधनात असे आढळले आहे, कì िकशोरवयीन Âयां¸या पालकांसोबत Óयतीत करतात
Âयापे±ा सुमारे दुÈपट जाÖत वेळ अगदी आठवडा-समाĮीनंतर, औपचाåरक शालेय
वेळेनंतरदेखील समवयÖकांसोबत घालवतात.
िकशोरावÖथेदरÌयान, िकशोरवयीन मुला-मुलéना िमý-मैिýणéशी संवाद साधÁयाची सĉìची
गरज असÐयाचे िदसते. ही गरज िकशोरावÖथेदरÌयान िमý आिण समवयÖकांची भूिमका
दशªिवते. िकशोरावÖथेतील मुले आपÐया समवयÖकांसोबत बराच वेळ घालवतात आिण
Âयाबरोबर समवयÖकांसोबत¸या नातेसंबंधांचे महßवही वाढते. कदािचत असा कोणताही
कालखंड नाही, ºयामÅये िकशोरावÖथेदरÌयान समवयÖक नातेसंबंध िजतके महßवाचे
असते िततकेच महßवाचे ते असावेत.
भारतात बकाया (२०१२) यांनी िकशोरवयीन मुला-मुलéवर समवयÖकांबरोबरील
नाÂयािवषयी¸या Âयां¸या आकलनाचा अËयास केला. असे संबंध अÆयोÆय Öवłपाचे
असावेत अशी अपे±ा या संशोधनातील िकशोरवयीन ÿयुĉांची होती आिण समवयÖक व
िमý-मैिýणéनी Âयांची मते आिण भावना यांिवषयी िवचारशील असावे अशी इ¸छा Âयांनी
Óयĉ केली. संशोधनातील सहभागी िकशोरवयीन Óयĉéनी जवळीकतेची गरज दशªिवली.
संशोधना¸या िनÕकषा«नुसार ७१.८७ ट³के तŁण सहभागी आिण ७५ ट³के वृĦ सहभागी
यांनी असे मत Óयĉ केले कì, Âयांना आपÐया भावना जवळ¸या िमý-मैिýणीला सांगÁयाची
गरज भासली. आणखी एक गरज जी या संशोधनातून ÿगट झाली ती Ìहणजे सहवासाची
गरज.
सामािजक तुलना (Social Comparison) :
िकशोरवयीन Óयĉé¸या जीवनात समवयÖक अिधक महßवाचे का आहेत, यासाठी अनेक
कारणे आहेत. िकशोरवयीन Óयĉéना Öवतःची तुलना समवयÖकांबरोबर करायला आवडते.
ते एकमेकांना मते, ±मता आिण शारीåरक बदल यांचे मूÐयमापन करÁयाची संधी देखील
ÿदान करतात. या ÿिøयेला सामािजक तुलना असे Ìहणतात. कारण, िकशोरावÖथेतील
शारीåरक आिण बोधिनक बदल या वयासाठी , िवशेषतः पौगंडावÖथे¸या पूवाªधाªवÖथेत इतके
अिĬतीय आिण ÖपĶ ल±ात येणारे असतात, कì िकशोरवयीन अिधकािधक अशा इतर munotes.in

Page 69

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
69 Óयĉéकडे वळतात, ºया देवाण-घेवाण करतात, आिण पåरणामी Âयां¸या Öवतः¸या
अनुभवांवर ÿकाश टाकू शकतात (रॅिÆकन, लेन, आिण िगबÆस, २००४ ; शेफर आिण
सलािफया, २०१४).
ºया अथê िकशोरवयीन अिधक Öवाय° होÁयासाठी ÿेåरत असतात आिण Âयांना ÿौढांचा
हÖत±ेप आिण अिधकार आवडत नाही, Âया अथê ते Âयां¸यासाठी ²ानाचा ľोत Ìहणून
िमý-मैिýणी आिण समवयÖकांवर िवसंबून असतात.
संदभª गट (Reference groups) :
िकशोरवयीन मुले-मुली नवीन ओळख, भूिमका आिण आचरण पडताळÁयासाठी ÿयोगशील
असतात. Âयां¸या समवयÖक िमýांना काय Öवीकाराहª असते, यािवषयी ते माहीत कłन
घेतात. समवयÖक िमý हे संदभª गट Ìहणून भूिमका बजावतात. संदभª गट हे Âया लोकांचे
गट असतात, ºयां¸याशी आपण Öवतःची तुलना करतो. िकशोरवयीन Öवतःची तुलना
करतात, जे Âयां¸यासारखेच असतात.
संदभª गट हे िनयम िकंवा मानके यांचा एक संच सादर करतात, ºया¸या अनुषंगाने
िकशोरवयीन Óयĉì Âयां¸या ±मता आिण सामािजक यश यांची पारख कł शकतात.
Âयासाठी संदभª गट Ìहणून काम करÁयासाठी िकशोरवयीन Óयĉéना Âया गटाचे सदÖय
असणे आवÔयक नाही. उदाहरणाथª, अलोकिÿय िकशोरवयीन Óयĉì Öवतःला लोकिÿय
गटाकडून नाकारले गेÐयासारखे अनुभवू शकतात, तरीही Âया अिधक लोकिÿय गटाचा
संदभª गट Ìहणून वापर कł शकतात (बÆटª, १९९९).
कंपू आिण गदê: एका गटाशी संबंिधत (Cliques and crowds: belonging to a
group) :
िकशोरवयीन Óयĉì सामाÆयतः दोन ÿकार¸या गटांचे सदÖय असतात: कंपू (Cliques)
आिण गदê (Crowds). कंपू हे २ ते १२ लोकांचे असे गट असतात, ºयांचे सदÖय
एकमेकांशी वारंवार सामािजक संवाद साधत असतात. याउलट, गदê मोठी असते, ºयात
अशा Óयĉéचा समावेश असतो, ºयां¸यामÅये िविशĶ वैिशĶ्ये सामाियक असतात, पण ते
एकमेकांशी संवाद साधतीलच असे नाही.
िविशĶ समूहांचे आिण गदêंचे सदÖयÂव हे अनेकदा गटातील सदÖयांमधील साÌया¸या
®ेणीवłन िनधाªåरत होते. सवा«त महßवा¸या साÌयांपैकì एक साÌय अंमली पदाथª-सेवनाशी
(Substance Use) िनगडीत आहे. िकशोरवयीन Óयĉì अशा िमý-मैिýणéची िनवड
करतात, जे मī आिण इतर अंमली पदाथा«चे ितत³याच ÿमाणात सेवन करतात, िजत³या
ÿमाणात ते Öवतः (सेवन) करतात. सामाÆयतः िकशोरवयीन Óयĉì अशा Óयĉéशी मैýी
करतात, ºयांचे शै±िणक यश अगदी Âयां¸यासारखेच आहे. पूवª-िकशोरावÖथेदरÌयान, असे
समवयÖक ºयांचे िवशेषत: चांगले वतªन असते, Âयांचे आकषªण कमी होत असलेले िदसते,
तर Âयाच वेळी ºयांचे वतªन अिधक आøमक असते, ते अिधक आकषªक वाटतात
(कूपरिÔमट आिण डॉज, २००४; हिचंसन आिण रेपी, २००७; िकउł आिण इतर ;
२००९). munotes.in

Page 70

मानसशाľ
70 िकशोरावÖथेदरÌयान िविशĶ कंपू आिण गदê यांचा उदय हे िकशोरवयीन Óयĉé¸या
वाढलेÐया बोधिनक ±मता दशªिवतात. िकशोरवयीन खूप िवभĉ नसतात, जरी ते इतर
लोक ºयां¸याशी ते वेळोवेळी संवाद साधू इि¸छतात, ºयां¸याबĥ्ल Âयांना कमी थेट मािहती
असते, अशा लोकांिवषयी ते Âयांचे Öवतःचे मत तयार करतात. िकशोरावÖथे¸या मÅयापय«त
िकशोरवयीन Óयĉì या िविभÆन कंपू आिण गदê यां¸यातील फरक ओळखÁयास कारणीभूत
असणारे जिटल िनणªय करÁयासाठी बोधिनकŀĶ्या पुरेसे सुिवकिसत नसतात (बग¥स आिण
Łिबन, २०००; āाऊन आिण ³लूट, २००३).
िलंग संबंध (Gender relations) :
जेÓहा बालके मÅय बाÐयावÖथेतून िकशोरावÖथेत ÿवेश करतात, तेÓहा Âयां¸या िमýांचे
समूह जवळजवळ समिलंगी Óयĉéचे बनलेले असतात. मुले मुलांसोबत िफरतात, मुली
मुलéसोबत िफरतात. या िलंग िवयोगाला िलंग िवभĉìकरण (Sex Cleavage) असे
Ìहणतात.
जेÓहा मुले आिण मुली पौगंडावÖथेत ÿवेश करतात, तेÓहा पåरिÖथती बदलते. दोÆही
िलंगा¸या Óयĉì संÿेरकांचा आवेग (hormonal surge) अनुभवतात, ºया पौगंडावÖथा
िचÆहांिकत करतात आिण ल§िगक अवयवांमÅये पåरप³वता घडवून आणतात. यामुळे,
िकशोरवयीन Óयĉì¸या िवŁĦ िलंगाकडे पाहÁया¸या ŀिĶकोनामÅये बदल घडून येतो.
िवषमिलंगी िकशोरवयीन मुले आिण मुली एकमेकांचा Óयिĉमßव आिण ल§िगकता या दोÆही
ŀĶीने िवचार करÁयास सुłवात करतात.
या अवÖथेत, जरी मुले अजूनही Âयांचा वेळ मुलांबरोबर आिण मुली Âयांचा वेळ मुलéबरोबर
Óयतीत करतात , अनेकदा िकशोरवयीन मुले-मुली इतर मुला-मुलéची नृÂये िकंवा संमेलने
यांना उपिÖथत राहतात (åरचड्ªस आिण इतर, १९९८). पण कालांतराने, िकशोरवयीन
मुले-मुली िवŁĦ िलंगा¸या सदÖयांसोबत आपला वेळ Óयतीत करतात. नवे कंपू उदयास
येतात, ºयामÅये पुŁष आिण ľी दोÆही असतात. सुŁवातीस, सम-िलंगी कंपूंचे नेते
असणारे आिण उ¸च दजाª असणारे िकशोरवयीन हे नेतृÂव करतात. माý अखेरीस, बहòतेक
िकशोरवयीन मुले आिण मुली Öवतःला Âया कंपूंचा सदÖय समजतात ºयामÅये दोÆही मुले
आिण मुलéचा समावेश होतो.
४.२.२. लोकिÿयता आिण अनुसåरता (Popularity and Conformity) :
लोकिÿयता आिण नका र (Popularity and rejection) :
बहòतेक िकशोरवयीन कोण लोकिÿय आहे आिण कोण नाही हे जाणून घेÁयासाठी खूप
जागłक असतात. काही िकशोरवयीन Óयĉéसाठी लोकिÿयता हा Âयां¸या जीवनाचा
क¤þिबंदू असू शकतो.
िकशोरवयीन मुला-मुलéचे सामािजक जग केवळ लोकिÿय आिण अलोकिÿय ÓयĉéमÅये
िवभागलेले नसते; ÂयामÅये फरक करणे थोडे-फार ि³लĶ आहे. उदाहरणाथª, काही
िकशोरवयीन Óयĉì वादúÖत असतात. साधारणपणे लोकिÿय िकशोरवयीन Óयĉì
बहòतेकांना आवडतात, तर वादúÖत िकशोरवयीन Óयĉì काहéना आवडतात आिण इतरांना munotes.in

Page 71

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
71 आवडत नाहीत. उदा हरणाथª, वादúÖत िकशोरवयीन Óयĉì एखाīा िविशĶ गटामÅये
अÂयंत लोकिÿय असेल, जसे कì िÖůंग ऑक¥Öůा, परंतु ते इतर वगªिमý-मैिýणéमÅये
लोकिÿय असतील असे नाही. िशवाय काही नाकारÐया गेलेÐया िकशोरवयीन Óयĉì
असतात, ºया इतरांना आवडत नाहीत आिण काही दुलªि±त िकशोरवयीन Óयĉì असतात,
ºयांना एकतर पसंतही केले जात नाही िकंवा नापसंतही केले जात नाही. दुलªि±त
िकशोरवयीन Óयĉì या िवÖमरणात जाणारे िवīाथê/नी असतात - Ìहणजे Âया ºयांची
ÿितķा इतकì िनÌन असते, कì Âयां¸याकडे जवळपास ÿÂयेकाकडून दुलª± केले जाते.
बरेचदा, लोकिÿय आिण वादúÖत िकशोरवयीन Óयĉì या Âयां¸या एकंदर ÿितķेशी एकłप
असतात जे उ¸च असते, तर नाकारलेÐया आिण दुलªि±लेÐया िकशोरवयीन Óयĉéचे
ÿितķा िनÌन असते. लोकिÿय आिण वादúÖत िकशोरवयीन Óयĉéना अिधक जवळचे िमý-
मैिýणी असतात, ते Âयांचे समवयÖक आिण िमý-मैिýणी यां¸यासह अिधक वारंवार
िøयाशील असतात , कमी लोकिÿय िवīाÃया«पे±ा ते इतरांना Öवतःिवषयी अिधक मािहती
ÿकट करतात. ते अितåरĉ शालेय उपøमांमÅयेदेखील ÓयÖत असतात. Âयािशवाय, ते
Âयां¸या लोकिÿयतेिवषयी जागłक असतात आिण Âयां¸या कमी लोकिÿय वगªिमý-
मैिýणéपे±ा कमी एकटेपणा अनुभवतात (बेकर आिण लुथर, २००७; ³लोसन, २००९;
एÖटेवेझ, आिण इतर, २०१४).
तर, ÿितķा Ìहणजे न³कì काय? संशोधनात असे आढळले आहे, कì महािवīालयीन
पुŁषांसाठी उ¸च माÅयिमक शालेय मुलéची ÿितķा िनधाªåरत करÁयासाठी शारीåरक
आकषªकता सवाªिधक महßवाचा घटक असतो, तर महािवīालयीन िľयांची अशी धारणा
असते कì उ¸च माÅयिमक शालेय मुलéची ®ेणी आिण बुिĦम°ा हा सवाªिधक महßवाचा
घटक आहे (सुटर आिण इतर, २००१).
नाकारलेÐया आिण दुलªि±त िकशोरवयीन Óयĉéचे सामािजक जग फारसे आनंददायी
नसते. Âयांचे िमý-मैिýणी कमी असतात आिण ते सामािजक कायाªत अिधक ÓयÖत राहत
नाहीत, आिण िभÆन-िलंगी Óयĉéशी Âयांचा कमी संपकª असतो. Âयांना साधारणतः याची
जाणीव असते कì ते कमी लोकिÿय आहेत आिण ते Âयांना एकटेपणा जाणवÁयाची श³यता
अिधक असते. इतरांबरोबर वारंवार िवसंवाद िकंवा भांडणे ही Âयां¸यासाठी असामाÆय गोĶ
नाही. कधीकधी हे संघषª गंभीर Öवłप धारण कłन Âयांची पåरणती मोठ्या भांडणांमÅये
होते, ºयामÅये मÅयÖथीची आवÔयकता भासते (मॅकएÐहानी, अँटोिनशक, आिण अॅलन,
२००८; वुडहाऊस, डायकास, आिण कॅिसडी, २०१२).
भारतीय संदभाªत, बकाया (२०१२) यांनी समवयÖकांचे ÿमुख तीन ÿकार सांिगतले
आहेत: लोकिÿय समवयÖक (Popular Peers), दुलªि±त समवयÖक (Neglected
Peers) आिण नाकारलेले समवयÖक (Rejected Peers). Âयां¸या िनरी±णात असे
आले, कì एका िविशĶ समवयÖक गटाचे सदÖय असणाöया िकशोरवयीन Óयĉì
एकसार´या िøयांमÅये ÓयÖत होÂया, Âयांची िवचार आिण वतªन करÁयाची पĦती
एकसारखीच असते आिण यामुळे ते इतर समवयÖक गटांपे±ा वेगळे ठरतात. बकाया
(२०१२) यांनी भारतीय िकशोरवयीन Óयĉéचे आणखी चार िविशĶ ®ेणéमÅये वगêकरण
केले आहे: उ¸च शै±िणक यशवंत (High Academic Achievers), अīयावत वेशभूषा munotes.in

Page 72

मानसशाľ
72 अनुसरणाöया (Fashionables), नाकारलेले समवयÖक (Rejected peers) आिण
दुलªि±त समवयÖक (Neglected p eers).
उ¸च शै±िणक यश संपादन करणाöया Óयĉéचे शै±िणक वाटेवरील िवøम खूप चांगले होते
आिण Âयां¸या समवयÖकांकडून बुिĦमान मानले गेले. अशा िकशोरवयीन Óयĉéना केवळ
तािßवक शै±िणकतेत अिधक ÖवारÖय होते आिण आधुिनकतेमÅये (फॅशन) अिजबात
ÖवारÖय नÓहते. Âयांचे ÿाधाÆय लहान िमý-मंडळ बाळगÁयाला होते, जे तािßवक
शै±िणकतेत िततकेच चांगले होते. ते Âयां¸या िश±कांÿित आ²ाधारक आिण आदरभावयुĉ
होते, पण Âयां¸यापैकì काही सहाÍयपूणª होते, तर काही उĦट होते आिण Âयां¸या
समवयÖकांÿित असहाÍयपूणª होते. जे सहाÍयपूणª होते ते समवयÖकांमÅये लोकिÿय होते
आिण जे असहाÍयपूणª होते ते Âयां¸या समवयÖकांकडून नापसंत केले गेले.
अīयावत वेशभूषा अनुसरणाöया िकशोरवयीन Óयĉì Âयां¸या शारीåरक Öवłप आिण
अīयावत वेशभूषा यांिवषयी अिधक िचंतीत होÂया. Âयांचा कल आÂमक¤िþत, उĦट आिण
अËयासात फारसे ÖवारÖय नसÁयाकडे होता. Âयां¸यापैकì काही गुंड असतात कारण
Âयांची शरीरयĶी मजबूत असते. Âयां¸यापैकì काही आøमक असतात, पण तरीही Âयां¸या
समवयÖकांमÅये लोकिÿय असतात कारण आøमकता हे शĉì आिण ÿितķेचे ÿतीक
मानले जाते.
नाकारलेÐया िकशोरवयीन Óयĉì Âया असतात, ºयांना Âयां¸या समवयÖकांनी िविवध
कारणांसाठी नाकारलेले असते. उदाहरणाथª, काहीजण अËयासात कमकुवत असÐयामुळे
िकंवा िचडिचड करÁया¸या Öवभावामुळे नाकारले जातात. इतर काहéना Âयां¸या शारीåरक
Öवłपामुळे िकंवा मानिसकŀĶ्या आÓहान अनुभवणारे असÐयामुळे नाकारले जातात.
दुलªि±त समवयÖक या वगाªतील िकशोरवयीन मुले-मुली अंतमुªखी असÐयाचे िदसून येते जे
फार कमी संवादात ÓयÖत असतात आिण ³विचतच संवाद सुł करतात.
अनुसåरता: पौगंडावÖथेत समवयÖकांचा दबाव (Conformity: peer pressure in
adolescence) :
समवयÖकां¸या दबावाची (peer pressure) Óया´या "एखाīाला वतªन आिण अिभवृ°ी
यांबाबतीत Âयांचे (समवयÖकांचे) अनुसरण करÁयासाठी समवयÖकांचा ÿभाव" अशी केली
जाते.
यु. एस. मधील एका संशोधनाने असे सुचिवले आहे कì , िकशोरवयीन समवयÖकां¸या
दबावाÿित अितúहणशील असतात. काही उदाहरणांमÅये, िकशोरवयीन Óयĉì Âयां¸या
समवयÖकां¸या ÿभावास अितúहणशील असतात. उदाहरणाथª, कोणते कपडे घालावे,
कोणाशी संकेतभेत करावी, आिण कोणते िचýपट पाहावे यांबाबतीत िनवड करताना
िकशोरवयीन Âयां¸या समवयÖकांचे अनुसरण करÁयास तÂपर असतात. िविशĶ
छापा(āँड)नुसार योµय कपडे पåरधान कधीकधी तुÌहाला एखाīा लोकिÿय गटात ÿवेश
िमळवून देऊ शकतो (फेलन, यू आिण डेिÓहडसन, १९९४). munotes.in

Page 73

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
73 थोड³यात, िवशेषतः मÅय आिण उ°र िकशोरावÖथेतील मुले-मुली, Âयांना जर सामािजक
िचंता असेतील, तर ते अशा लोकांकडे जातात, जे अिधक संभाÓयपणे तº² - Âयांचे
समवयÖक असतात. जर समÖया अशी असेल, ºयाबाबतीत पालक िकंवा इतर ÿौढांकडे
ÿािवÁय असेल, तर िकशोरवयीन Óयĉéचा कल सÐÐयासाठी Âयां¸याकडे जाÁयाचा
असतो. (यंग अँड फµयुªसन, १९७९; पेरीन आिण ऍलोइस-यंग, २००४).
असे Ìहणता येईल, कì िकशोरावÖथेदरÌयान समवयÖकांचा दबाव अचानक उĩवत नाही.
खरं तर, िकशोरावÖथा Âया लोकांमÅये बदल घडवून आणते, ºयांचे Óयĉì अनुसरण करते.
असे आढळून आले आहे, कì मुले साधारणतः बाÐयावÖथेत Âयां¸या पालकांचे अनुसरण
करतात, िकशोरावÖथेत अनुसåरता (Conformity) समवयÖक गटांकडे अंशतः
Öथानांतåरत होते, कारण, िकशोरवयीन मुले-मुली जसजसे Âयां¸या पालकांपासून दूर
होऊन Âयांची Öवतःची ओळख ÿÖथािपत कł पाहतात, समवयÖकांचे अनुसरण
करÁयासाठी दबाव वाढतो.
जसजसे िकशोरवयीन मुले-मुली हळूहळू Âयांची ओळख आिण Öवाय°ता िवकिसत
करतात, ते Âयांचे समवयÖक आिण इतर ÿौढ यां¸यावरील अवलंिबÂव कमी होते. Âयांना
Âयांचे Öवत:चे िनणªय घेणे आवडते, Âयांचा आÂमिवĵास वाढतो. ते इतरांचे दबाव
नाकारतात, मग ते कोणीही असो (कुक, बुहलर, आिण हेÆसन, २००९; मोनाहान,
Ôटाईनबगª, आिण कॉफमन , २००९; मेÐűम, िमलर, आिण Éले³सन, २०१३).
४.२.३. अÐपवयीन गुÆहेगारी: िकशोरावÖथेतील गुÆहे (Juvenile delinquency:
the crimes of adolescence) :
गुÆहेगारी कृÂयांमÅये सहभागी होणारे िकशोरवयीन असामाÆय नसतात. ÿij हा आहे, कì
िकशोरवयीन Óयĉì गुÆहेगारी कृÂयांमÅये का सामील होतात? काही अपराधी , जे
असमाजीकृत अपराधी (Undersocialized Delinquents) Ìहणून ओळखले जातात, ते
िकशोरवयीन असतात , जे िनÕकाळजी पालकां¸या देखरेखीखाली आिण कमी िशÖतीसह
वाढलेले असतात. जरी असे Ìहणता येईल, कì ते Âयां¸या समवयÖकांकडून ÿभािवत
झालेले असतात, Âया मुला-मुलéचे Âयां¸या पालकांकडून योµयåरÂया सामािजकìकरण
झालेले नसते आिण Âयांचे वतªन-िनयमन करÁयासाठी Âयांना वतªनिवषयक मानदंड
िशकिवलेले नसतात. अशी असमाजीकृत बालके साधारणतः लहान वयात, िकशोरावÖथेची
सुŁवात होÁयापूवê बöयापैकì अगोदर गुÆहेगारी कृÂये करÁयास सुłवात करतात (होव
आिण इतर, २००८).
असमाजीकृत गुÆहेगारांमÅये अनेक सामाÆय वैिशĶ्ये आहेत. ते सामाÆयतः जीवनात खूप
लवकर आøमक आिण िहंसक वतªन करतात. या वैिशĶ्यांमुळे ते समवयÖकांकडून
नाकारले जातात आिण Âयांना शै±िणक अपयश येते. Âयांचे बालपणी अवधान-कमतरता
िवकार (Attention Deficit Disorder) असÐयाचे देखील िनदान केले जाऊ शकते आिण
ते सरासरीपे±ा कमी बुिĦमान असतात (िसÐÓहरथॉनª आिण िĀक, १९९९; Łटर,
२००३). munotes.in

Page 74

मानसशाľ
74 असमाजीकृत अपराधी बरेचदा असामािजक Óयिĉमßव िवकार या मानिसक आकृितबंधाशी
समुिचत असतो आिण सामाÆयतः Âया मानिसक समÖया अनुभवतात. Âयांचे यशÖवीåरÂया
पुनवªसन करणे खूप कठीण आहे आिण अनेक असमाजीकृत अपराधी लोक आयुÕयभर
समाजाकडून उपेि±त राहतात (िलनम, १९९६; िĀक आिण इतर २००३).
िकशोरवयीन गुÆहेगारांचा एक मोठा गट आहे जो समाजीकृत अपराधी (Socialized
Delinquents) आहेत. समाजीकृत गुÆहेगारांना सामािजक िनयमांची जाणीव असते आिण
ते Âयाचे पालन करतात. ते मानिसकŀĶ्या अगदी सामाÆय असतात. बहòतेक समाजीकृत
अपराधी िकशोरावÖथेतील एका कालावधीतून जातात जेÓहा ते काही िकरकोळ गुÆĻांमÅये
अडकलेले असतात(जसे कì दुकान चोरणे), परंतु ते ÿौढावÖथेत कायīाचे उÐलंघन करत
नाहीत.
समाजीकृत अपराधी असणाöया लोकांवर Âयां¸या साथीदारांचा खूप ÿभाव असतो आिण ते
अनेकदा गटा-गटांमÅये गुÆहे करतात. िकशोरावÖथेतील वतªना¸या इतर पैलूंÿमाणे, हे
िकरकोळ अपराध अनेकदा गट-दबावाला बळी पडÁयाचा िकंवा ÿौढ Ìहणून Öवतःची
ओळख ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन याचा पåरणाम असतात (Éलेचर एट अल., १९९५;
थॉनªबेरी आिण øोहन, १९९७).
४.३ संकेतभेट (डेिटंग) करणे, ल§िगक वतªन आिण िकशोरवयीन गभªधारणा (DATING, SEXUAL BEHAVIOURaND TEENAGE
PREGNANCIES) एकिवसाÓया शतकातील संकेतभेट करणे आिण ल§िगक संबंध (Dating and Sexual
Relationships in the Twenty -First Century) :
िकशोरावÖथेदरÌयान बालपणातील भाविनक अवलंिबÂवापासून दूर जाÁयाची गरज असते.
िमý-मैिýणी आिण समवयÖक हे तŁण लोकांसाठी सहचर आिण मनोरंजनाचे ąोत
असतात. िकशोरावÖथेमÅये दोÆही िलंगांशी मैýी करणे सुł होते. िकशोरावÖथेतील
लोकांना सामािजक समूहामधील (Âयांची) Öवीकृती सामÃयªकारकरीÂया ÿेरणादायी वाटते.
िकशोरवयीन मुले-मुली संकेतभेट घेणे (डेिटंग करणे) कधी आिण कसे सुł करतात हे
सामाÆयतः अशा सांÖकृितक घटकांĬारे िनधाªåरत केले जाते, जे एका िपढीपासून दुसöया
िपढीमÅये बदलतात. अगदी हÐली¸या काळापय«त, केवळ एका Óयĉìसोबत संकेतभेट होणे
तेÓहा ते सांÖकृितक आदशª मानले जात होते. पण आता अनेक गोĶी बदलÐया आहेत आिण
काही िकशोरावयीन Óयĉéची अशी धारणा आहे, कì संकेतभेटीची संकÐपना जुनी आहे
आिण काही िठकाणी “हòकअप”(Hooking up) ची ÿथा आहे - एक अशी असंिदµध सं²ा
ºयामÅये चुंबन घेÁयापासून ल§िगक संभोगापय«त सवª काही गोĶी समािवĶ आहेत आिण ती
अिधक उिचत समजली जाते. जरी सांÖकृितक िनयम बदलत असले, तरीही संकेतभेट हे
अजूनही सामािजक संवादाचे एक ÿबळ łप आहे, ºयामुळे िकशोरवयीन मुलांमÅये
जवळीकता िनमाªण होते (डेिनजेट-लुईस, २००४; मॅिनंग, िजओडाªनो, आिण लॉÆगमोर ,
२००६; बोगल, २००८).
munotes.in

Page 75

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
75 संकेतभेटीची काय¥ (The Functions of Dating) :
िकशोरावÖथेतील संकेतभेटीचा (Dating) एक ÿमुख उĥेश Ìहणजे मजेदार आिण
मनोरंजक अनुभव घेणे होय. संकेतभेट करणे हा मनोरंजन आिण आनंदाचा एक ÿकार
आहे. िवŁĦ िलंगाची मैýी, Öवीकृती, आपुलकì आिण ÿेम हवे असणे हा मोठा होÁयाचा एक
भाग आहे. संकेतभेट हे सामािजक आिण वैयिĉक ताकदीचे साधन देखील आहे.
संकेतभेटीचा आणखी एक ÿमुख उĥेश Ìहणजे जवळीकतेचा शोध घेणे होय. जवळीकता
(Intimacy) Ìहणजे आपुलकì, आदर, िनķा, परÖपर िवĵास , देवाण-घेवाण, मोकळेपणा,
ÿेम आिण जबाबदारी यांचा िवकास होणे होय. िमý-मैिýणéसोबतचे काही िकशोरवयीन
संबंध वरवरचे असू शकतात तर काही खरे जवळचे असू शकतात. संकेतभेटीमुळे जवळीक
साधÁयाची संधी िमळू शकते.
संकेतभेट िकती चांगÐया ÿकारे ही काय¥ कł शकते, िवशेषत: मानिसक जवळीकतेचा
िवकास, हे फारसे समजलेले गेलेले नाही. खरी जवळीकता ही िकशोरावÖथे¸या
उ°राधाªदरÌयान अिधक सामाÆय होते. Âया वेळी, संकेतभेट-संबंध दोÆही सहभागéĬारे
अिधक गांभीयाªने घेतले जाऊ शकतात आिण जोडीदार िनवडÁयाचा एक मागª Ìहणून आिण
िववाहाची संभाÓय ÿÖतावना Ìहणून Âयाकडे पािहले जाऊ शकते (िझमर-गेÌबेक आिण
गॅलटी, २००६; िĀडलँडर, कोनोली, पेÈलर आिण øेग, २००७; पालुडी, २०१२).
संकेतभेट करणे समल§िगक (Homosexual Adolescents) िकशोरवयीन मुलांसाठी खरे
आÓहान आहे, कारण समरती पुłष (Gay) आिण समरती िľया ( Lesbians) यांचे
संबंधांशी िनगडीत पूवªúह (Prejudice) असÐयामुळे समरती पुłष आिण समरती िľया
समुिचत होÁया¸या ÿयÂनात ते इतर िलंगाशी संकेतभेट करÁयाची श³यता असते. जरी ते
इतर समरती पुłष आिण समरती िľया यां¸याशी संबंध ठेवÁयाचा ÿयÂन करत असले
तरी, Âयांना जोडीदार शोधणे कठीण होऊ शकते, जे उघडपणे Âयांचे ल§िगक अिभमुखता
Óयĉ कł शकत नाहीत. उघडपणे संकेतभेट करणाöया समल§िगक जोडÈयांना सामाÆयतः
इतरां¸या छळाला सामोरे जावे लागते, ºयामुळे नातेसंबंध िवकिसत करणे अिधक कठीण
होते (सॅिवन-िविलयÌस, २००३ अ).
संकेतभेट, वंश आिण वांिशकता (Dating, Race, and Ethnicity) :
जेÓहा वेगवेगÑया वांिशक गटां¸या िकशोरवयीन मुलांमÅये संकेतभेटी¸या पĦतéचा िवचार
केला जातो तेÓहा संÖकृतीचा ÿभाव Âयावर असतो. पालक Âयां¸या संÖकृती¸या पारंपाåरक
मूÐयांचे जतन करÁया¸या ÿयÂनात Âयां¸या िकशोरां¸या संकेतभेट-वतªनावर िनयंýण
ठेवÁयाचा ÿयÂन करतात िकंवा Âयांचा पाÐय Âयां¸या वांिशक गटात आहे का याची खाýी
करतात.
उदाहरणाथª, आिशयाई पालक सामाÆयतः Âयां¸या Öवत:¸या संगोपनामुळे Âयांची मूÐये
आिण अिभवृ°ी यांिवषयी łढीवादी असतात (अनेक ÿकरणांमÅये, पालकांचे लµन इतरांनी
जुळवले होते आिण संकेतभेटीची संपूणª संकÐपना अपåरिचत असते) ते संकेतभेटीसाठी
Öवतःचे िनयम बनवÁयाचा आúह धरतात. पåरणामी, ते Öवतःला Âयां¸या मुलांशी मोठ्या munotes.in

Page 76

मानसशाľ
76 संघषाªत गुंतलेले पाहतात (हॅमोन आिण इंगोÐडÖबी, २००३; होÐटर, एि³झन, आिण
िघिमरे, २००४; लाऊ आिण इतर ,२००९).
ल§िगक वतªन (Sexual Behaviour) :
पौगंडावÖथेदरÌयान संÿेरकìय बदल (Hormonal changes) ल§िगकते¸या Öवłपात
भावनांची एक नवीन क±ा िनमाªण करतात. ल§िगक वतªन आिण िवचार हे िकशोरवयीन मुला-
मुलé¸या मु´य िचंतांपैकì एक आहेत. जवळजवळ सवªच िकशोरवयीन मुले-मुली
ल§िगकतेबĥल िवचार करतात आिण बरेच लोक Âयाबĥल वेळोवेळी िवचार करतात (केली,
२००१; पŌटन, २००१).
सामाÆयतः एकाकì Öव -उ°ेजना (Solitary Self -Stimulation) िकंवा हÖतमैथुन
(Masturbation) हा पिहÐया ÿकारचे ल§िगक वतªन असते, ºयामÅये िकशोरवयीन ÓयÖत
राहतात. संशोधन असे सूिचत करते कì वया¸या १५ Óया वषाªपय«त, जवळजवळ ८० ट³के
िकशोरवयीन मुले आिण २० ट³के िकशोरवयीन मुली हÖतमैथुन करतात. िकशोरवया¸या
पूवाªधाªनंतर पुŁषांमÅये हÖतमैथुन ल±णीयरीÂया कमी होते तर मिहलांमÅये सुŁवातीला
वारंवारता कमी असते आिण संपूणª िकशोरावÖथेमÅये वाढते. असे आढळून आले आहे, कì
आिĀकन अमेåरकन पुŁष आिण िľया गौरविणªयांपे±ा कमी हÖतमैथुन करतात. (ĵाट्ªझ,
१९९९; हाइड अँड डीलेमेटर, २००४).
हÖतमैथुन सामाÆय आिण Óयापक आहे, तरीही ते लाज आिण अपराधीपणाची भावना
िनमाªण कł शकते. हÖतमैथुनाची लाज वाटणे आिण अपराधीपणाची भावना िनमाªण
होÁयाची अनेक कारणे आहेत. याचे एक कारण असे आहे कì िकशोरवयीन Óयĉéना असे
वाटते िक आपण हÖतमैथुन करतो याचा अथª ते ल§िगक जोडीदार शोधÁयास अ±म आहेत.
माý, हे चुकìचे गृहीतक आहे, कारण आकडेवारी असे दशªिवते कì तीन चतुथा«श िववािहत
पुŁष आिण दोन तृतीयांश िववािहत मिहला वषा«तून १० ते २४ वेळा हÖतमैथुन करतात
(दास, २००७; गेरेसु आिण इतर, २००८).
हÖतमैथुनाबĥल लाज आिण अपराधीपणाची भावना येÁयाचे दुसरे कारण Ìहणजे
हÖतमैथुनाबĥल¸या चुकì¸या मािहतीवर आधाåरत ŀिĶकोनाचा पåरणाम होय. उदाहरणाथª,
एकोिणसाÓया शतकातील िचिकÂसक आिण सामाÆय Óयĉéनी हÖतमैथुना¸या भयंकर
पåरणामांबĥल धो³याची पूवªसूचना िदली आहे, जसे कì अपचन, पाठी¸या मण³यांचे
आजार, डोकेदुखी, अपÖमार, आकडीचे िविवध ÿकार, ŀĶीदोष, Ńदयाची धडधड , एका
बाजूस दुखणे आिण फुÈफुसांमधून रĉľाव होणे, Ńदयात पेटके आिण कधीकधी अचानक
मृÂयू (úेगरी, १८५६). हÖतमैथुना¸या आचरणावर मात करÁयासाठी सुचिवलेले उपाय
अितशय भयानक आिण øूर Öवłपाचे आहेत.
वरीलपैकì कोणतीही गोĶ आज योµय मानली जात नाही. हÖतमैथुनाचे वाÖतव वेगळे आहे.
ल§िगक वतªनावरील त² याला एक सामाÆय, िनरोगी आिण िनŁपþवी िøया Ìहणून पाहतात.

munotes.in

Page 77

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
77 ल§िगक संभोग (Sexual Intercourse) :
ल§िगक संभोग हा बहòतेक िकशोरवयीन लोकां¸या संवेदनातील एक महßवाचा मैलाचा टÈपा
आहे. सामाÆयतः संभोगापूवê अनेक ÿकारची ल§िगक जवळीक असू शकते, ºयामÅये
िवÖतृत चुंबन, कुरवाळणे, लाडाने थोपटणे (Petting) इÂयादी. ल§िगक वतªनाचे संशोधन
करणाö या संशोधकांचे मु´य ल± िवषमल§िगक संभोगा¸या कृतीवर आहे.
गेÐया ५० वषा«मÅये, िकशोरवयीन Óयĉéचे पिहÐयांदा ल§िगक संबंधास सामोरे जाÁयाचे
सरासरी वय हळूहळू कमी होत आहे आिण सुमारे १३ ट³के िकशोरवयीन यांनी १५
वषा«¸या आधी ल§िगक संबंध ठेवले आहेत. एकूणच, पिहÐया ल§िगक संभोगाचे सरासरी वय
१७ वष¥ आहे. िकशोरावÖथेतील सुमारे ८० ट³के लोकांनी २० वषा«पूवê ल§िगक संबंध ठेवले
आहेत. (MMWR, २००८; गुĘमाकर संÖथा, २०१२).
ÿारंिभक ल§िगक संभोगा¸या वेळेत वांिशक भेददेखील आहेत: आिĀकन सामाÆयत: पटō
åरकÆस¸या तुलनेत अिधक लवकर ÿथम ल§िगक संबंध (Initial Sexual Intercourse)
ठेवतात, जे (पटō åरकÆस) गौरविणªयांपे±ा अिधक लवकर ल§िगक संबंध ठेवतात. हे वांिशक
भेद कदािचत सामािजक-आिथªक िÖथती, सांÖकृितक मूÐये आिण कौटुंिबक संरचनेतील
फरक ÿितिबंिबत करतात (िसंग आिण डॅरोच, २०००; हाइड, २००८).
४.३.१. ल§िगक अिभमुखता (Sexual Orientation) :
िभÆनल§िगकता, समल§िगकता, उभयल§िगकता आिण परल§िगकता (Heterosexuality,
Homosexuality, Bisexuality, and Transsexualism)
ल§िगक अिभमुखता (Sexual Orientation) ही संकÐपना एखाīा Óयĉì¸या सम िकंवा
िभÆन-िलंगी लोकां¸या शारीåरक आिण भाविनक उ°ेजनानुसार पåरभािषत केली जाते.
िवशेषत: िकशोरावÖथेमÅये, ल§िगक ÿाधाÆय सारखेच असू शकत नाही. िलंग ओळख
(Gender Identity) ही ल§िगक अिभमुखतेपासून िभÆन आहे. ल§िगक अिभमुखतेची क±ा
िभÆनिलंगी (ÿामु´याने िवŁĦ िलंगाकडे आकिषªत होणे) ते उभयिलंगी (पुŁष आिण मादी
दोघांकडे आकिषªत होणे) ते समल§िगकता - समरती पुłष आिण समरती िľया (ÿामु´याने
समान िलंगाकडे आकिषªत होणे) अशी असू शकते.
जेÓहा आपण िकशोरावÖथेतील ल§िगक िवकासाचा िवचार करतो, तेÓहा िभÆन-ल§िगकता हा
सवाªिधक वारंवार उĩवणारा आकृितबंध आहे, तरीदेखील, काही िकशोरवयीन समल§िगक
असतात, ºयामÅये Âयांचे ल§िगक आकषªण आिण वतªणूक Âयां¸या Öवतः¸या समान
िलंगा¸या सदÖयांकडे असते. समल§िगक अनुभवात गुंतलेले अनेक तŁण समरती पुłष
नसतात आिण अनेक समरती पुłष िकशोरवयीन यांनी समान िलंगा¸या Óयĉìशी ल§िगक
संबंध ठेवलेला नसतो.
अनेक िकशोरवयीन मुले समल§िगकतेचा ÿयोग करतात. एखाद-दुसöया वेळेस सुमारे २०
ट³के ते २५ ट³के िकशोरवयीन मुलांनी आिण १० ट³के िकशोरवयीन मुलéनी िकमान
एकदा समल§िगकतेचा एक अनुभव घेतलेला िदसून येतो. खरे तर, समल§िगकता आिण
िभÆन-ल§िगकता पूणªपणे िभÆन ल§िगक अिभमुखता नाहीत. अúेसर ल§िगक संशोधक आÐĀेड munotes.in

Page 78

मानसशाľ
78 िकÆझे यांनी असे मत मांडले, कì ल§िगक अिभमुखतेकडे एक सातÂयक Ìहणून पािहले
पािहजे, ºयामÅये एका बाजूला पूणªपणे समल§िगक आिण दुसö या बाजूला पूणªपणे
िभÆनल§िगक असतात. ºयामुळे लोक समल§िगक आिण िवषमिलंगी वतªन दाखवतात.
(िकÆझे, पोमेरॉय आिण मािटªन, १९४८). या दोÆहéमÅये ते लोक असतात, जे दोÆही
समल§िगक आिण िभÆनल§िगक वतªन दशªिवतात.
ल§िगक अिभमुखता आिण िलंग ओळख या दोन िभÆन आिण ि³लĶ संकÐपना आहेत.
ल§िगक अिभमुखता एखाīा¸या ल§िगक आवडी¸या वÖतूशी संबंिधत असतात. िलंग ओळख
Ìहणजे Óयĉì मानसशाľीयŀĶ्या जे िलंग मानते ते होय. ल§िगक अिभमुखता आिण िलंग
ओळख एकमेकांशी अिनवायªपणे संबंिधत नसतात. एखादा पुłष ºयाची एक मजबूत पुłषी
िलंग ओळख आहे, तो दुसöया पुŁषाकडे आकिषªत होऊ शकतो. (हंटर आिण मॅलन,
२०००).
काही Óयĉì Öवतःला पर -िलंगी Ìहणून ओळखतात. पर-ल§िगकता Ìहणजे दुसöया िलंगा¸या
शरीरात अडकणे. पर-ल§िगकता एखाīा¸या ल§िगक ओळखीचा समावेश असलेÐया िलंग
समÖयेचे ÿितिनिधÂव करते. असे आढळून आले आहे कì पर-ल§िगकता िलंग-पåरवतªन
शľिøया कłन करता येते. ºयामÅये Óयĉìचे गुĮांग शľिøयेने काढून टाकले जाते आिण
हÓया असणाöया िलंगाचे जनन¤िþय-रोपण केले जाते. िलंग पåरवतªनाची ÿिøया सोपी नाही
परंतु Âयाचे पåरणाम खूप सकाराÂमक आढळून आले आहेत.
पर-ल§िगकता (Transsexualism) Óयĉéपे±ा जे िभÆन असतात Âयांना मÅयिलंगी
(इंटरसे³स) (Intersex) Ìहणतात िकंवा जुनी सं²ा हमाªĀोडाईट (Hermaphrodite) असे
Ìहणतात. एक मÅयिलंगी Óयĉì ल§िगक अवयव िकंवा गुणसूý िकंवा जनुकां¸या नमुÆयांचा
एक असामाÆय संयोग घेऊन जÆमाला येते. उदाहरणाथª, ते नर आिण मादी दोÆही ल§िगक
अवयवांसह िकंवा अÖपĶ अवयवांसह जÆमाला येऊ शकतात. सुमारे ४५०० जÆमांपैकì
फĉ एक मÅयिलंगी अभªक असू शकते (डायमंड, २०१३).
ल§िगक अिभमुखता कशाने िनधाªåरत होते? (What determines sexual
orientation?) :
एखादी Óयĉì समरती िľया , समरती पुłष, सरल आिण उभयिलंगी का असू शकते हे
आपणास पूणªपणे मािहती नाही. हे घटक अजून नीट समजलेले नाहीत. परंतु संशोधन असे
दशªिवते कì ल§िगक अिभमुखता अंशतः जÆमापूवê सुł होणाö या जैिवक घटकांमुळे िनमाªण
होत असते. ÂयामÅये, अनुवंिशक आिण जैिवक घटक महßवपूणª भूिमका बजावतात. जुÑया
मुलांचा अËयास असे दशªिवतो कì समिलंगी जुळी मुले Âयां¸या अनुवंिशकतेमÅये समान
नसलेÐया भावंडां¸या जोड्यांपे±ा समिलंगी असÁयाची श³यता जाÖत असते. इतर
संशोधनांत असे आढळून आले आहे कì समल§िगक आिण िभÆन-ल§िगकांमÅये म¤दू¸या
िविवध संरचना िभÆन असतात आिण संÿेरक िनिमªती ल§िगक अिभमुखतेशी जोडलेले
आढळून येते (एिलस आिण इतर, २००८; िफट्झगराÐड, २००८; सॅंिटला आिण इतर,
२००८).
munotes.in

Page 79

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
79 इतर संशोधकांनी कुटुंब िकंवा समवयÖक आिण पयाªवरणीय घटकां¸या भूिमकेवर भर
िदलेला आहे. िसµमंड Āॉईड यां¸या मते समल§िगकता ही िवŁĦ-िलंगी पालकांशी अयोµय
ओळखीचा पåरणाम आहे (Āॉईड, १९२२, १९५९). Āॉईड यां¸या िसĦांतािवषयक एक
समÖया ही आहे, कì असा कोणताही पुरावा नाही जो हे सूिचत करेल, कì कोणतेही िविशĶ
कौटुंिबक गितक िकंवा बाल संगोपनाची पĦती हे सुसंगतपणे ल§िगक अिभमुखतेशी संबंिधत
आहेत (इसे, १९९०; गोलॉÌबोक आिण टाÖकर , १९९६).
थोड³यात, काही िकशोरवयीन ÓयĉéमÅये िभÆनल§िगक अिभमुखता आिण काही
िकशोरवयीन ÓयĉéमÅये समल§िगक अिभमुखता का िवकिसत होते याचे कोणतेही
Öवीकाराहª ÖपĶीकरण देता येत नाही. बहòतेक त²ांचा असा िवĵास आहे, कì ल§िगक
अिभमुखता ही अनुवंिशक, शरीरशाľीय, आिण पयाªवरणीय घटकां¸या जिटल
परÖपरसंबधातून िवकिसत होते (ले वे आिण Óहॅल¤टे, २००३; मÖतंÖकì, कुपर, आिण úीन,
२०१४).
एक बाब ÖपĶ आहे. जे िकशोरवयीन Óयĉì Öवतःला समान िलंगा¸या सदÖयांकडे आकिषªत
झाÐयासारखे अनुभवतात Âयांना इतर िकशोरवयीन Óयĉéपे±ा अिधक कठीण ÿसंगांचा
सामना करावा लागतो. यु. एस. मधील समाज अजूनही समल§िगकतेबĥल अ²ान आिण
पूवªúह बाळगतो आहे, जे अशा धारणेमÅये अबािधत राहतात, कì लोकांना पयाªय असतो, जे
ते घेत नाहीत. समरती पुŁष व समरती मिहला िकशोरवयीन Óयĉéना Âयां¸या कुटुंबाकडून
िकंवा समवयÖकांकडून नाकारले जाऊ शकते िकंवा Âयां¸या अिभमुखतेबĥल िकशोरवयीन
Óयĉì खुलेपणा बाळगत असÐयास Âयांचा इतरांकडून छळ केला जाऊ शकतो आिण
Âयां¸यावर हÐला केला जाऊ शकतो. याचा पåरणाम असा होतो , कì ºया िकशोरवयीन
Óयĉéना ते समल§िगक असÐयाचे समजते Âयांना नैराÔयाचा धोका अिधक असतो आिण
िभÆनल§िगक िकशोरवयीन Óयĉéपे±ा समल§िगक िकशोरवयीन ÓयĉéमÅये Öव-हÂयेचे ÿमाण
ल±णीयरीÂया अिधक असते (टुमी आिण इतर, २०१०; मॅडसेन आिण úीन, २०१२;
िमशेल, बारा आिण कोचªमारोस, २०१४).
दुसरीकडे, बहòतेक लोक शेवटी Âयां¸या ल§िगक अिभमुखतेशी ठाम राहतात आिण Âयासह
आरामदायक जीवन जगतात. जरी समरती मिहला , समरती पुŁष आिण उभयिलंगी Óयĉì
मानिसक तणाव , पूवªúह आिण ते सामोरे जात असलेÐया भेदभावाचा पåरणाम Ìहणून
मानिसक आरोµयिवषयक समÖया अनुभवत असÐया, तरीही कोणÂयाही महßवा¸या
मानिसक िकंवा वैīकìय संघटनेĬारे समल§िगकता हा एक मानिसक िवकार मानला गेला
नाही. Âया सवª संघटना समल§िगकांिवŁĦ होणारा भेदभाव कमी करÁया¸या ÿयÂनांचे
समथªन करतात. िशवाय, समल§िगकतेबĥल समाजाचा ŀĶीकोन बदलत चालला आहे,
िवशेषतः तŁण ÓयĉéमÅये. उदाहरणाथª, यु. एस. मधील बहòसं´य नागåरकांचा समरती
पुŁष-िववाहा¸या वैिधकरणास पािठंबा आहे, ºयांना २०१५ मÅये कायदेशीर माÆयता
िमळाली आहे. (रसेल आिण मॅकµवायर, २००६; बेकर आिण सुझमन, २०१२; पॅटरसन,
२०१३).

munotes.in

Page 80

मानसशाľ
80 ४.३.२. िकशोरवयीन गभªधारणा (Teenage Pregnancies) :
जागितक आरोµय संघटनेने (WHO - २००६) िकशोरवयीन गभªधारणेची Óया´या “१०-
१९ वष¥ वया¸या मुलीपासून होणारी अशी कोणतीही गभªधारणा” अशी केली आहे, ºयामÅये
नमूद केलेले मुलीचे वय हे बाळाचा जÆम होतो Âयावेळचे असते (WHO, २००४).
युिनसेफ¸या (२००१) आकडेवारीनुसार, जगभरात ÿÂयेक पाचÓया मुलाचा जÆम
िकशोरवयीन आई¸या पोटी होतो. जागितक Öतरावर , १९ वषा«पे±ा कमी वया¸या मुली १३
दशल± बालकांना जÆम देतात. िकशोरवयीन गभªधारणेचे ÿमाण ÿÂयेक देशागिणक बदलते.
िकशोरवयीन गभªधारणा ही समÖयाÿधान मानली जाते कारण, िवकसनशील देशांमÅये १५
ते १९ वष¥ वयोगटातील िकशोरवयीन मुलéमÅये गभªधारणा आिण बाळाचा जÆम यांतली
ि³लĶता ही मृÂयूची ÿमुख कारणे आहेत. असा अंदाज आहे कì दरवषê ७००००
िकशोरवयीन मुलéचा मृÂयू होतो कारण Âया यशÖवी मातृÂवासाठी शारीåरकŀĶ्या पåरप³व
होÁयाआधीच गरोदर झालेÐया असतात (मेयर, २००४).
िवकसनशील देशांमÅये, िकशोरवयीन िववाह आिण िकशोरवयीन ÿजनन दर खूप जाÖत
आहेत. इतर देशां¸या तुलनेत, भारतात िकशोरवयीन ÿजनन ±म ता ÿामु´याने िववाहा¸या
संदभाªत आढळते. अÐपवयीन िववाहाचा पåरणाम Ìहणून सवª तŁणéपैकì िनÌÌया िľया
१८ वषा«¸या होईपय«त आिण १५ वषा«¸या होईपय«त जवळपास पाचपैकì एक ल§िगकŀĶ्या
सिøय असते (जेजीभॉय, १९९८).
अÐपवयीन Ìहणून िववािहत झालेÐया िľयांमÅये ÿौढ Ìहणून िववािहत झालेÐयांपे±ा
लवकर, वारंवार आिण अिनयोिजत गभªधारणेची (िवशेषत: गैर-गभªिनरोधक वापराचा
पåरणाम Ìहणून) अिधक श³यता असते, ºयांचा संबंध सातÂयाने माता आिण अभªक
िवकृती¸या वाढीव जोखमीशी असतो (UNICEF, २००७,२००८; UNFPA २००५).
साधारणपणे २०-२४ वयोगटातील मिहलांची सवाªिधक सं´या (Ìहणजे ११,८७५,१८२)
असलेÐया १० देशांपैकì भारत एक आहे, ºयामÅये १८ वषा«¸या वयामÅये मुली बाळाला
जÆम देतात (UNFPA, २००३).
भारताने, दि±ण आिशयातील सवाªत मोठे आिण सवाªत समृĦ राÕů Ìहणून, १९२९ पासून
बालिववाहािवłĦ कायदे केलेले आहेत. Âयावेळी िववाहाचे कायदेशीर वय १२ वष¥ ठेवले
गेले होते. १९७८ मÅये मुलéसाठी िववाहाचे कायदेशीर वय १८ वष¥ करÁयात आले असले
तरी, Âयां¸या कायदेशीर वयापे±ा कमी वया¸या मुलéचे लµन आजपय«त देशात ÿचिलत
आहेत (राज आिण इतर, २००९).
४.४ सारांश हे ÿकरण िकशोरवयीन मुलांचे कुटुंब आिण िमýांसोबतचे नाते, Öवाय°तेचा शोध,
लोकिÿयता आिण नकार , संकेतभेट आिण ल§िगक वतªन आिण िकशोरवयीन गभªधारणा
यासार´या पैलूंवर ल± क¤िþत केले.
Öवाय°ते¸या शोधामुळे िकशोरवयीन मुले आिण Âयांचे पालक यां¸यातील संबंधांमÅये बदल
होऊ शकतात. परंतु, िपढीतील अंतर सामाÆयतः िवचार केला जातो Âयापे±ा कमी आहे. munotes.in

Page 81

िकशोरावÖथेतील सामािजक आिण Óयिĉमßव िवकास - II
81 िकशोरावÖथेमÅये कंपू आिण गदê हे संदभª गट Ìहणून काम करतात आिण सामािजक तुलना
करÁयाचे एक साधन तयार कłन देतात.
या अवÖथेमÅये ल§िगक खंडन कमी होतात आिण मुले आिण मुली एकमेकांबरोबर जोड्या
बनवÁयास सुł करतात. िकशोरावÖथेत वांिशक पृथ³करण वाढते. ते सामािजक-आिथªक
िÖथतीतील फरक , िभÆन शै±िणक अनुभव आिण परÖपर अिवĵासू वृ°ी यामुळे वाढतात.
िकशोरावÖथेतील लोकिÿयते¸या अंगामÅये लोकिÿय, वादúÖत, दुलªि±त आिण
नाकारलेÐया िकशोरवयीन मुलांचा समावेश होतो. िकशोरावÖथेतील मुले-मुली Âयां¸या
समवयÖकांचे अशा ±ेýांमÅये अनुसरण करतात, ºयांमÅये ते समवयÖकांना त² मानतात
आिण ÿौढांना Âया ±ेýांमÅये, ºयांत Âयांनी ÿािवÁय ÿाĮ केले. जरी बहòतेक िकशोर गुÆहे
करत नाहीत, िकशोरवयीन मुले गुÆहेगारी कृÂयांमÅये असमानåरÂया गुंतलेली असतात.
अÐपवयीन गुÆहेगारांचे समाजीकृत िकंवा असमाजीकृत अपराधी Ìहणून वगêकरण केले
जाऊ शकते.
िकशोरावÖथेतील संकेतभेट ही जवळीक, मनोरंजन आिण ÿितķा यासारखी अनेक काय¥
करते. हÖतमैथुन याकडे एकेकाळी अितशय नकाराÂमक ŀĶीकोनातून पािहले जात होते,
आता सामाÆयत: ÿौढÂवापय«त चालू असलेली एक सामाÆय आिण िनŁपþवी िøया Ìहणून
ओळखली जाते आहे.
ल§िगक संभोग हा एक महßवाचा मैलाचा टÈपा आहे जो बहòतेक लोक िकशोरावÖथेत
पोहचताना अनुभवतात. पिहÐया संभोगाचे वय सांÖकृितक भेद दशªवते आिण गेÐया ५०
वषा«पासून ते कमी होत आहे. ल§िगक अिभमुखता, िजला सवाªिधक अचूकतेने न पाहता एक
िनरंतरता Ìहणून पािहले जाते, ती घटकां¸या एका ि³लĶ िम®णाचा पåरणाम Ìहणून
िवकिसत होते
िकशोरवयीन गभªधारणेचे िकशोरवयीन माता आिण Âयां¸या मुलांवर नकाराÂमक पåरणाम
होतात. िकशोरवयीन गभªधारणे¸या घटनांमÅये घट झाली आहे कारण िकशोरवयीन
मुलांमÅये जागłकता वाढली आहे, जसे कì कंडोमचा वापर करणे आिण संभोगासाठी
पयाªयांवर अवलंबून राहणे हे िवचार Łजले आहेत.
४.५ ÿij १. िकशोरावÖथेतील कौटुंिबक संबंध कसे असतात याचे वणªन करा.
२. िकशोरावÖथेत समवयÖकांशी नाते कसे बदलते ते ÖपĶ करा.
३. िकशोरावÖथेतील लोकिÿय असणे आिण लोकिÿय नसणे Ìहणजे काय आिण
िकशोरवयीन समवयÖकां¸या दबावाला कसा ÿितसाद देतात यावर चचाª करा.
४. िकशोरावÖथेतील संकेतभेटीची काय¥ आिण वैिशĶ्ये यांचे आिण ल§िगकता कशी
िवकिसत होते याचे वणªन करा. munotes.in

Page 82

मानसशाľ
82 ५. िकशोरावÖथेत ल§िगक अिभमुखता कशी िवकिसत होते ते ÖपĶ करा.
६. िकशोरवयीन गभªधारणेतील आÓहाने आिण ते रोखÁयासाठी सवाªत ÿभावी कायªøमांचे
ÿकार यांचा सारांश īा.
४.६ संदभª • Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life
Span. (8th Ed). India: Pearson India Education services Pvt. Ltd.


*****

munotes.in

Page 83

83 ५
पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
घटक रचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ शारीåरक िवकास , आरोµय व ÖवाÖÃय
५.२.१ शारीåरक िदÓयांगता
५.३ ताण व समायोजन
५.४ तुÌही िवकासाचे मािहतीगार úाहक आहात का?
५.५ सारांश
५.६ ÿij
५.७ संदभª
५.० उिĥĶ्ये Ļा िवभागात खालील संकÐपना समजून घेता येतील:
• ÿौढावÖथे¸या सुŁवातीला शारीåरक िवकास आिण ÖवाÖÃयची िÖथती काय असते?
• कोणते घटक ÿौढÂवा¸या सुłवातीस आरोµयावर पåरणाम करतात?
• ठरािवक वयोगटातील लोक शारीåरक िदÓयांगÂवाचा सामना कसा करतात?
• ÿौढावÖथेत लोक तणावाचा सामना कसा करतात?
५.१ ÿÖतावना पूवª-ÿौढावÖथा (Early adulthood) ही कोणÂयाही Óयĉì¸या जीवनातील सवō°म व
सवा«त अशांततेचा कालावधी असतो. ही अशी वेळ आहे, कì जेÓहा एखादी Óयĉì
बाÐयावÖथेतून बाहेर येते, परंतु अīाप ितने पूणªपणे ÿौढावÖथेमÅये ÿवेश केलेला नसतो.
पूवª-ÿौढावÖथेचा हा काळ पौगंडावÖथेचा शेवट (सुमारे वय वष¥ २०) दशªवतो आिण मÅय-
ÿौढावÖथे¸या ÿारंभापय«त (सुमारे वय वष¥ ४०) सुł राहतो. या कालावधीत Óयĉì ितची
उÂपादन±मता आिण उ°म शारी åरक व मानिसक आरोµय यां¸या िशखरावर असते.
ÿौढावÖथे¸या कालावधीत बरेच शारीåरक, मानिसक, सामािजक, भाविनक, नैितक बदल
होत असतात. Âयांपैकì या ÿकरणात, आपण ÿौढावÖथेत होत असलेÐया शारीåरक
बदलांवर आिण या युवा ÿौढांना कोणÂया ÿकार¸या तणावाला सामोरे जावे लागते, Âयाचा
Âयां¸यावर कसा पåरणाम होतो आिण Âयाचा सामना कसा करावा याबाबत मािहती पाहणार
आहोत. munotes.in

Page 84

िवकासाÂमक मानसशाľ
84 ५.२ शारीåरक िवकास , आरोµय व ÖवाÖÃय ( PHYSICAL DEVELOPMENT, FITNESS AND HEALTH) पूवª-ÿौढावÖथेपय«त, शारीåरक िवकास आिण पåरप³वता जवळजवळ पूणª होते. या
अवÖथेत, Âयां¸या वय वष¥ २० ¸या पूवाªधाªत, बहòतेक लोक Âयांची पूणª उंची गाठतात, Âयांचे
बाहó Âयां¸या आकारा¸या ÿमाणात होतात आिण Âयांची शारीåरक ±मता अगदी िशखरावर
पोहोचलेली असते. ते शारीåरकŀĶ्या सुŀढ, जोमदार आिण उÂसाही बनतात , Âयाचबरोबर
वृĦावÖथेत येणारी संवेदनेत आिण नैसिगªक शारीåरक घटदेखील घडून येते, हे वयाशी
संबंिधत बदल लोकांना Âयां¸या जीवनातील नंतर¸या अवÖथांपय«त िदसत नाहीत. तथािप,
काही Óयĉéसाठी या अवÖथेतही काही वाढ चालू राहते. उदाहरणाथª, उिशरा ÿौढ होणाöया
Óयĉéची वया¸या २० Óया वषाª¸या पूवाªधाªतही Âयांची उंची वाढत राहते. या अवÖथेत
Âयां¸या शरीराचे काही भाग पåरप³वता गाठतात, उदाहरणाथª, म¤दूचा आकार आिण वजन
दोÆही वाढतात , ºयांची पूवª-ÿौढावÖथेत अिधकािधक वाढ होते. जीवना¸या नंतर¸या
काळात म¤दूचा आकार आकुंचन पावतो. या अवÖथेत, म¤दू¸या “úे-मॅटर” (gray matter)
नामक भागाचे सातÂयाने संगोपन होत असते आिण मºजापेशé¸या िवसंवहनाची ÿिøया
(मायिलनेशन) वाढणे सुł राहते. मागील घटकांमÅये नमूद केÐयाÿमाणे, úे-मॅटरचे संगोपन
आिण मºजापेशéचे िवसंवहन या दोन ÿिøया म¤दूला या अवÖथेत होणाöया बोधिनक
ÿगतीस आधार देÁयास मदत करतात (ĵाÂसª आिण िबÐबो, २०१४).
संवेदना (The Senses):
वया¸या २० Óया वषाª¸या पूवाªधाªत, इंिþयांची ±मते सवō°म असते. जरी, सतत सुł
असणाöया वृĦÂवा¸या ÿिøयेमुळे, डोÑयांची लविचकता १० वषा«¸या वयातही बदलू लागते
आिण वया¸या २० Óया वषाª¸या पूवाªधाªतदेखील बदलत राहते, बदल इतके लहानसे
असतात कì ते ŀĶीमÅये कोणताही िबघाड िनमाªण करत नाहीत. Âयामुळे हे बदल ल±ात
येÁयासारखे नसतात. अंदाजे वया¸या ४० Óया वषêच, डोÑयां¸या लविचकतेत बदल
झाÐयामुळे ŀĶीतील बदल एखाīा Óयĉì¸या ल±ात येतो.
अगदी ऐकÁयाची ±मतादेखील वया¸या २० Óया वषाª¸या पूवाªधाªदरÌयान अÂयंत तीàण
असते. जरी या अवÖथेमÅये पुŁष आिण िľया दोघांची ऐकÁयाची ±मता खूप चांगली
असली, तरीही असे आढळून आले आहे, कì पुŁषांपे±ा िľया उ¸च Öवर अिधक तÂपरतेने
ओळखू शकतात (मॅक्-िगिनझ, १९७२). एखाīा शांत पåरिÖथतीत, एखादी सरासरी तŁण
ÿौढ Óयĉì अगदी २० फूट अंतरावरील घड्याळाची िटक-िटकसुĦा ऐकू शकते.
Âयाचÿमाणे, इतर संवेदना जसे कì चव, गंध आिण Öपशª आिण वेदना यांिवषयीची
संवेदनशीलता हे सवªदेखील तीàण असतात आिण केवळ वया¸या ४० िकंवा ५० वषा«त
Âयांत िबघाड होÁयास सुłवात होते.
शारीåरक ÖवाÖÃय ( Physical Fitness):
वया¸या २० Óया पूवाªधाªदरÌयान उ¸च पातळीवर असणारे शारीåरक ÖवाÖÃय जे पूवª-
ÿौढÂवा¸या संपूणª कालावधीपय«त अबािधत राहते, ते वया¸या ३० Óया वषा«पासून ÂयामÅये munotes.in

Page 85

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
85 घट होऊ लागते. अगदी ते िøडापटू जे सतत ÿिश±ण घेतात, तेदेखील वयाची ितशी
गाठताच Âयांची शारीåरक धार गमावतात. यात Óयĉìभेद असतो, उदाहरणाथª, काही
øìडापटू अगदी Âयां¸या वया¸या चाळीशीतही चांगली कामिगरी करत राहतात, परंतु हेसुĦा
ते कोणÂया ÿकारचे खेळ खेळत आहेत यावर अवलंबून असते. काही खेळांमÅये (उदा.
मÐलिवīेत [gymnastics]), िøडापटू वया¸या ितशीअगोदरच खूप थकून जातात आिण
काही खेळांमÅये, ते Âयानंतरही चांगली कामिगरी करत राहó शकतात , उदा., जलतरण
(swimming).
अगदी िøडापटू नसलेÐयांसाठी, Âयां¸या मनोकाियक ±मता (psychomotor abilities)
पूवª-ÿौढÂवादरÌयान अिधकतम असतात. उदाहरणाथª, Âयां¸या ÿितिøया-वेळ अिधक
जलद असते, Öनायूंचे बळ अिधक असते आिण डोळे आिण हात यांचे समÆवय हे
जीवनातील इतर कोणÂयाही कालावधीपे±ा अिधक चांगले असते (िÖलिÓहÆÖकì, १९९३).
तथािप, जे लोक Óयायाम करत नाहीत आिण योµय आहार घेत नाहीत ते Âयां¸या पूणª
शारीåरक ±मतेपय«त पोहोचत नाहीत.
आपÐया आयुÕया¸या ÿÂयेक टÈÈयावर Óयायामाचे फायदे जगभर ²ात आहेत. ते Ńदय व
रĉवािहÆयासंबंधी ÖवाÖÃय वाढवते. Ìहणजेच, Ńदय आिण रĉािभसरण ÿणाली अिधक
कायª±मतेने कायª करते. फुÉफुसांची ±मता वाढते, िटकाव धłन ठेवÁयाची ±मता वाढते,
Öनायू मजबूत होतात आिण शरीराची लविचकताही वाढते. Öनायू, Öनायुबंध आिण
अिÖथबंध अिधक लविचक होतात आिण हालचालéची क±ा łंदावते. पूवª-ÿौढÂवादरÌयान
केलेला Óयायाम अिÖथÓयंगता (Osteoporosis) देखील कमी करतो, Ìहणजेच जीवना¸या
नंतर¸या टÈÈयावर हाडे िठसूळ होणे. Óयायाम रोगÿितकारक शĉìदेखील वाढिवतात, अशा
ÿकारे शरीराला आजारांशी लढÁयास मदत करतात, व ताण-तणाव, िचंता आिण नैराÔय
कमी करतात. ते आपÐया शरीरावरील िनयंýणाची जाणीव आिण कतृªÂवाची भावना ÿदान
करते (āोनाझ आिण सॅिलसबरी, २०१४). Óयायामाचे सवा«त महßवाचा मोबदला, Ìहणजे ते
आपली आयुमªयाªदा वाढिवतात.
अमेåरकेत योग आिण सािनल Óयायामÿकाराचे (एरोिब³स) वगª, नॉिटलस वकªआउट नामक
जलकसरती, धावणे (जॉिगंग) आिण पोहणे हे Óयायामाचे अितशय लोकिÿय ÿकार आहेत.
तरीही िनयिमत Óयायाम करणाöयांची सं´या खूप कमी आहे. अËयासानुसार असे आढळून
आले आहे कì केवळ १०% अमेåरकन Öवतःला चांगÐया शारीåरक आकारात ठेवÁयासाठी
पुरेसे िनयिमत Óयायाम करतात आिण लोकसं´ये¸या एक चतुथा«शपे±ा कमी Óयĉì मÅयम
िनयिमत Óयायाम करतात. अशा बाद आकडेवारीचे अनेक कारणांपैकì एक Ìहणजे
सामािजक-आिथªक िÖथती हे असू शकते. हे आढळून आले आहे कì िनÌन सामािजक -
आिथªक वगाªतील लोकांपे±ा उ¸च आिण मÅयमवगêय लोक मोठ्या ÿमाणात िनयिमत
Óयायाम करतात. गरीब लोकांकडे िनयिमत Óयायामासाठी वेळ िकंवा पैसा नसतो. (फॅरेल
आिण इतर, २०१४) यां¸या संशोधनात असे आढळून आले, कì आपÐयाला Öवतःला
तंदुŁÖत ठेवÁयासाठी जाÖत वेळ घालवÁयाची िकंवा भरपूर Óयायाम करÁयाची गरज नाही.
खरं तर, अमेåरकन कॉलेज ऑफ Öपोट्ªस मेिडिसन आिण स¤टर फॉर िडसीज कंůोल अँड
िÿÓहेÆशन असे सुचिवतात, कì लोकांना िनरोगी राहÁयासाठी आठवड्यातून ५ िदवसां¸या
कालावधीसाठी दररोज केवळ ३० िमिनटे मÅयम शारीåरक हालचाली करणे आवÔयक munotes.in

Page 86

िवकासाÂमक मानसशाľ
86 आहे. एखादी Óयĉì सतत Óयायाम कł शकते िकंवा ÿÂयेक Óयायामा¸या मÅये १०
िमिनटांची िव®ांती घेऊन ३० िमिनटांपय«त Óयायाम कł शकते. या मÅयम शारीåरक
हालचालीमÅये ३ िकंवा ४ मैल ÿित तास वेगाने चालणे, १० मैल ÿित तास वेगाने सायकल
चालवणे, ³लब चालवताना िकंवा खेचताना गोÐफ खेळणे, िकनाöयावłन साचेकाम कłन
मासेमारी करणे, िपंग-पŌग खेळणे िकंवा २ ते ४ मैल ÿित तास बोट चालिवणे यांचा समावेश
असू शकतो. अगदीसामाÆय घरगुती कामे, जसे कì केर काढणे, फरशी पुसणे, (बागेतील)
तण काढणे, िनवाªत जागांची साफ-सफाई करणे आिण यंýा¸या (पॉवर-मॉवर) साहाÍयाने
बाग-बिग¸यात कापणी करणे हेदेखील मÅयम Óयायामा¸या ®ेणीमÅये येऊ शकतात.
आरोµय (Health):
Óयायामामुळे आपले शारीåरक व मानिसक आरोµय सुधारते, ही एक सुÖथािपत वÖतुिÖथती
आहे. पूवª-ÿौढावÖथेदरÌयान लोकांचे शारीåरक व मानिसक आरोµय अÂयु¸च पातळीवर
असÐयाने Âयांना आरोµयाचा धोका कमी असतो. बाÐयावÖथेशी तुलना करता,
ÿौढावÖथे¸या या काळात Óयĉéना सदêसार´या िकरकोळ आजारांनी úÖत होÁयाची
श³यता कमी असते आिण जरी ते अशा िकरकोळ आजारांना बळी पडले तरी ते इतर
वयोगटांपे±ा खूप लवकर बरे होतात.
आरोµया¸या अÂयु¸च पातळीवर असणे याचा अथª असा नाही, कì वया¸या िवशी आिण
ितशी¸या पूवाªधाªत लोकां¸या जीवाला कोणताही धोका नसतो. मागील घटकांमÅये आपण
आधीच उÐलेख केला आहे, कì िकशोरवयीन Óयĉì अहंकारक¤िþत िवचारांÿित अिधक
ÿभाÓय (सहज ÿभािवत होणारे) असतात आिण ही िÖथती अगदी पूवª-ÿौढावÖथेतही तशीच
राहते. ते धो³यांना बळी पडतात, जसे कì वाहन अपघात, ºयात बरेचदा मृÂयूदेखील होतो.
Âयां¸या मृÂयूची इतर काही कारणे Ìहणजे एड्स, ककªरोग, Ńदयरोग आिण Öव -हÂया.
िवशेषतः, ३५ वषा«चे वय अÂयंत िनणाªयक असते. या वयात, आजार आिण िवकारांमुळे
मृÂयू ओढवÁयाची श³यता अपघातांपे±ा खूप अिधक असते.
पौगंडावÖथेÿमाणे, पूवª-ÿौढÂवा¸या काळात काही लोकांमÅये जोखीम घेÁयाची ÿवृ°ी
अबािधत असते िकंवा ते आधीच धोकादायक सवयé¸या जाÑयात अडकलेले असतात.
उदाहरणाथª, अहंक¤िþत िनणªय घेणे आिण मī, तंबाखू िकंवा मादक पदाथा«चे सेवन करणे,
असुरि±त संभोग करणे, दूरदशªनवरील कायªøम पाहÁयात वेळ वाया घालवणे (कौच पोटॅटो
- couch potato होणे) िनłपयोगी अÆनाचा (जंक फूड) अितसेवन करणे इÂयादी अशा
सवª धोकादायक वतªनांमुळे दुÍयम वृĦÂवाला गती येऊ शकते, Ìहणजेच शारीåरक घट
पयाªवरणीय घटकांĬारे िकंवा एखाīा Óयĉì¸या वतªणुकì¸या िनवडéĬारे होऊ शकते.
दुÍयम वृĦÂवामÅये सांÖकृितक, िलंग आिण अनुवांिशक घटक देखील समािवĶ आहेत, जे
युवा ÿौढÂवातील मृÂयूशी संबंिधत आहेत. उदाहरणाथª, मिहलांपे±ा पुŁषांचा मृÂयू होÁयाची
श³यता अिधक असते, कारण वाहन अपघातांमÅये पुŁष अिधक गुंतलेले असतात. पुŁष
Âयां¸या पूवª-ÿौढÂवात Âयां¸या समवयÖक िľयांपे±ा िहंसाचारामÅये सहभागी असÁयाची
श³यतादेखील अिधक असते. भारतातील सांि´यकì आिण कायªøम अंमलबजावणी
मंýालयानेदेखील अशी नŌद केली आहे, कì वषा«नुवष¥ भारतातील बहòतेक राºयांत हÂयांचे
ÿमाण वाढत आहे. munotes.in

Page 87

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
87 युवा ÿौढां¸या जीवनशैलीशी संबंिधत आरोµयासंबंिधत काही धोकादायक घटक
पाहòया:
१) अÆनसेवन, पोषण आिण ÖथूलÂव (Eating, Nutrition and Obesity):
युवा ÿौढ/ तłणांनी पौिĶक आिण संतुिलत आहार घेणे अÂयावÔयक आहे. बहòतेक युवा
ÿौढ यािवषयी जागłक असतात , आिण तरीही ते संतुिलत आहार घेÁयािवषयी िततकेसे
िचंतीत नसतात. ÿij असा उĩवतो कì चांगले पोषण Ìहणजे काय?
२) चांगले पोषण (Good Nutrition):
चांगले पोषण Ìहणजे कमी मेदयुĉ अÆनपदाथा«चे सेवन करणे, ºयात भरपूर भाºया, फळे,
संपूणª धाÆययुĉ पदाथª, मासे, अंडी, मांस आिण कमी मेदयुĉ दुµधजÆय उÂपादने/ पदाथª
यांचा समावेश असतो. संपूणª धाÆययुĉ पदाथª आिण तृणधाÆय उÂपादने, भाºया आिण फळे
हे सवª जिटल कबōदके (complex carbohydrates) आिण तंतू (फायबर) यांचे ÿमाण
वाढवतात. अिÖथÓयंगता (osteoporosis) टाळÁयासाठी लोकांनी दूध आिण
कॅिÐशयम¸या इतर ąोतांचे सेवन करणे आवÔयक आहे. उ¸च रĉदाबामुळे उĩवणाöया
समÖया टाळÁयासाठी लोकांनी मीठाचे कमी सेवन करणे आवÔयक आहे (टेलर आिण इतर,
२०१४). िकशोरवयीन ÓयĉéमÅये भरपूर िनłपयोगी अÆन आिण मेदयुĉ पदाथª खाÁयाची
ÿवृ°ी असते, परंतु Âयांना खूप ýास होत नाही आिण या वयात अशा आहाराचा नकाराÂमक
पåरणाम Âयां¸या ल±ातदेखील येत नाही, कारण या टÈÈयावर Âयांचे आरोµय अÂयु¸च
पातळीवर असते आिण आरोµयास हािनकारक अशा आहाराचा पåरणाम सहन कł
शकतात. तथािप , जेÓहा ते युवा ÿौढÂवात ÿवेश करतात आिण वाढ मंदावÁयास सुłवात
होते, तेÓहा Âयांना Âयांचे कॅलरीचे सेवन कमी करणे आवÔयक आहे, िवशेषत: åरĉ कॅलरी.
जर Âयांनी पूवêÿमाणेच अिधक ÿमाणात िनłपयोगी अÆन आिण मेदयुĉ पदाथª खाणे सुł
ठेवले तर Âयांचे वजन हळूहळू अिधक वाढते.
३) ÖथूलÂव / लĜपणा (Obesity):
आज ÖथूलÂव ही महामारी/ संøिमत आजार झाला आहे, ºयाने अमेåरका आिण
भारतातील ÿौढांना सार´याच ÿमाणात जखडले आहे. भारतातही िवकृत लĜपणामुळे ५%
भारतीय लोकसं´येवर पåरणाम झाला आहे.
जागितक आरोµय संघटने¸या (World Health Organization – WHO) मते, अितवजन
आिण ÖथूलÂवाची Óया´या “अपसामाÆय िकंवा अितåरĉ मेदाचा संचय करणे आहे, जे
आरोµयास धोका िनमाªण करते” अशी केली जाते. ÖथूलÂवाचे क¸चे लोकसं´या मापन
Ìहणजे शरीर वÖतुमान सूची (बॉडी मास इंडे³स - बीएमआय), जे एखाīा Óयĉìचे वजन
(िकलोúॅममÅये) Âया¸या उंची¸या वगाªने (मीटरमÅये) िवभािजत केÐयावर ÿाĮ झालेले उ°र
असते. ३० िकंवा Âयापे±ा अिधक बी.एम.आय. असणारी Óयĉì सामाÆयतः Öथूल मानली
जाते. २५ िकंवा Âयापे±ा अिधक बी.एम.आय. असणारी Óयĉì अितवजन असणारी मानले
जाते. munotes.in

Page 88

िवकासाÂमक मानसशाľ
88 अितवजन आिण ÖथूलÂव हे मधुमेह, Ńदय व रĉवािहÆयासंबंधी रोग आिण ककªरोग
यांसार´या अनेक दीघªकालीन आजारांसाठी ÿमुख जबाबदार घटक आहेत. एकेकाळी
केवळ उ¸च उÂपÆन असलेÐया देशांची समÖया मानले जाणारे अितवजन आिण ÖथूलÂव
आता कमी- आिण मÅयम- उÂपÆन असणाöया देशांमÅये, िवशेषतः शहरी पåरसरांत
नाट्यमयåरÂया गतीने वाढत आहेत.
एकदा एखाīा Óयĉìचे वजन वाढले कì Âयातून मुĉ होणे खूप अवघड होते. बरेच लोक
वजन कमी करÁयासाठी आहारशाľाचा (डाएिटंगचा) अवलंब करतात. Âयाने जरी काही
मदत झाली, तरी ती ताÂपुरती असते. ठरािवक Óयĉì फĉ काही मिहÆयांसाठी वजन कमी
करतात आिण नंतर Âयांचे वजन पुनः पूवªवत होते. काही लोक काही आठवड्यांसाठी
काटेकोरपणे आहार घेतात आिण नंतर दुÈपट आहार घेतात आिण Âयामुळे Âयांचे वजन
पुÆहा वाढते. हे वजन वाढÁयाचे आिण कमी होÁयाचे समतोल चø तयार होते. खरं तर,
आहारशाľा¸या अपयशाचे ÿमाण इतके अिधक आहे कì अनेक लोकांना असा ÿij पडतो
कì आहारशाľामÅये काही तÃय आहे का आिण ते एकंदरपणे आहारशाľाची कÐपना
सोडून देतात. त²ांनी असे सुचवले आहे, कì लोकांनी Âयांचे इि¸छत अÆन खाणे पूणªपणे
टाळू नये, उलट Âयांनी ते अÆन माफक ÿमाणात खावे. जर Âयांनी ते पूणªपणे टाळले, तर
नंतर ते Âयाच अÆनावर ताव मारÁयाची श³यता असते. या िनयमाचे पालन केÐयाने, Öथूल
लोक Âयांचे वजन कमी कł शकणार नाहीत, परंतु ते सÅया¸या Öतरावर ते राखÁयास
स±म असतील.
५.२.१ शारीåरक िदÓयांगता (Physical Disabilities) :
सवªÿथम, शारीåरक िदÓयांगता Ìहणजे काय, हे आपण जाणून घेऊया. शारीåरक िदÓयांगता
Âया शारीåरक पåरिÖथतीस उÐलेिखत करते, जी ल±णीयåरÂया जीवनातील महßवा¸या
िøयांवर िनब«ध आणतात, जसे कì चालणे, पाहणे, बोलणे, ऐकणे यासंबंिधत दोष
(impairment). िदÓयांग Óयĉéना (People with disabilit ies) Âयां¸या आयुÕयात अनेक
अडचणी आिण आÓहानांचा सामना करावा लागतो आिण बöयाचदा Âयांची पूणª ±मता साÅय
करता येत नाही.
“िदÓयांग Óयĉì आÌही अनुभवत असणाöया – अिभवृ°ीजÆय, शारीåरक आिण आिथªक -
अशा अनेक अडथÑयांमुळे असुरि±त असतात. या आपÐया आवा³यात आहे आिण तसे
करणे आपले नैितक कतªÓय आहे ...... पण सवा«त महßवाचे हे, कì या अडथÑयांना संबोधणे
- खूप अिधक लोक, जे जगाला खूप अिधक योगदान देऊ शकतील, Âयां¸या – ±मतांना
मागª कłन देईल.” – Öटीफन हॉिकंग.
िदÓयांग Óयĉé¸या ह³कांवरील संयुĉ राÕůां¸या अिधवेशनानुसार, िदÓयांगता ही (शारीåरक)
दोष असणाöया Óयĉì ( persons with impairments) आिण अिभवृ°ीजÆय आिण
पयाªवरणीय अडथळे यां¸यातील परÖपरिøयांमुळे उĩवते, जे इतरांसह समानतेवर
आधाåरत, समाजातील Âयां¸या संपूणª आिण ÿभावी सहभागास अडथळा िनमाªण
करतात....... िदÓयांग ÓयĉéमÅये अशा Óयĉéचा समावेश होतो, ºयांना दीघªकालीन
शारीåरक, मानिसक, बौिĦक िकंवा वेदिनक (sensory) दोष आहे, जे िविवध अडथÑयांशी munotes.in

Page 89

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
89 परÖपरिøया घडून आÐयामुळे इतरांसह समान आधाåरत समाजातील Âयां¸या संपूणª आिण
ÿभावी सहभागास अडथळा आणू शकतात.
जागितक आरोµय संघटना असे ÖपĶ करते कì, 'िदÓयांगता ही एक िवÖतृत सं²ा आहे, कì
ºयामÅये दोष, िøयांवरील मयाªदा आिण सहभागावरील बंधने यांचा समावेश होतो. दोष ही
शरीरा¸या कायाªची िकंवा संरचनेची एक समÖया आहे; िøयांवरील मयाªदा Ìहणजे एखाīा
Óयĉìला एखादे कायª िकंवा कृती अंमलात आणताना येणारी अडचण; तसेच सहभागावरील
बंधन ही एखादी Óयĉì जीवनातील पåरिÖथतéमÅये सामील होताना अनुभवत असलेली
समÖया आहे. Âयामुळे िदÓयांगता ही केवळ आरोµय समÖया नाही. ही एक गुंतागुंतीची घटना
आहे, जी एखाīा Óयĉì¸या शरीराची वैिशĶ्ये आिण ºया समाजात ती राहते Âया
समाजातील वैिशĶ्यांमधील परÖपरिøया दशªवते. िदÓयांग लोकांना येणाöया अडचणéवर
मात करÁयासाठी पयाªवरण आिण सामािजक अडथळे दूर करÁयासाठी हÖत±ेप आवÔयक
आहे.
आकडेवारी दशªवते कì अमेåरकेत ५०० दशल±ाहóन अिधक लोक शारीåरक िकंवा
मानिसकŀĶ्या िदÓयांग आहेत.
भारतातही २०११ ¸या जनगणनेनुसार २१२ कोटी लोकसं´येपैकì २.२१% लोक
िदÓयांग आहेत. सव¥±ण असे दशªिवते, कì िदÓयांग लोक अÐपसं´यांक गटामÅये येतात, जे
अÐपिशि±त आिण बेरोजगार आहेत. अमेåरकेत, २५% पे±ा कमी िदÓयांग पुŁष आिण
१५% िदÓयांग मिहला पूणª वेळ काम करतात. खरं तर, िदÓयांग लोकांमÅये बेरोजगारीचे
ÿमाण जाÖत आहे आिण जरी Âयांना काम िमळाले, तरी ते कमी वेतनाचे िमळते (अÐāे´ट,
२००५). भारतातील पåरिÖथती यापे±ा चांगली नाही. कमी सा±रता, बेरोजगारी िकंवा
गंभीर अधª-रोजगारी/ अÐप -रोजगारी आिण िवÖतृत सामािजक कलंक यांमुळे हा गट
(िदÓयांग Óयĉì) भारतीय समाजाचा अÂयंत अपविजªत भाग आहे. िदÓयांग Óयिĉबरोबरच
Âयां¸या कुटुंिबयांनाही खूपच वाईट वागणूक िदली जाते. अमेåरका व भारत या दोन देशांत
जरी कायīाने सवª सावªजिनक आÖथापनांसाठी, जसे कì उपहारगृहे, पतपेढ्या, शाळा
आिण महािवīालये, खरेदी क¤þे (मॉल), पåरवहन इÂयादéमÅये ही सवª िठकाणे
शारीåरकŀĶ्या अपंगÂव असणाöया लोकांसाठी सुगम (ÿवेश-योµय) केले असले, तरीही
यांपैकì अनेक सुिवधांमÅये चाकांची खुचê (Óहीलचेअर) वापरणाöया लोकांना अजूनही ÿवेश
िमळू शकत नाही.
याचे एक ÿमुख कारण Ìहणजे शारीåरक िदÓयांगतािवŁĦ समाजातील Óयापक पूवªúह आिण
भेदभाव. िदÓयांग Óयĉéना एकतर सहानुभूती दाखवली जाते िकंवा िदÓयांग नसणाöया
लोकांकडून टाळले जाते. खरं तर, सामाÆय लोक िदÓयांग Óयĉì¸या िदÓयांगतेवर इतके ल±
क¤िþत करतात, कì ते Âयां¸या इतर वैिशĶ्यांकडे दुलª± करतात आिण केवळ समÖया
वगाªतील एक Óयĉì Ìहणून िदÓयांग Óयĉéना ÿितिøया देतात. काही लोक िदÓयांग Óयĉéना
नेहमी मदतीची गरज असणाöया Óयĉì अशा ÿकारे वागणूक देतात. या ÿकार¸या मनोवृ°ी
िदÓयांग Óयĉìला सहाÍय करत नाहीत. Âयामुळे िदÓयांग Óयĉì Öव-िवĵास गमावतात , कमी
Öव-आदर बाळगतात , Âयां¸यात असहाÍयतेची भावना िवकिसत होते आिण असा िवĵास munotes.in

Page 90

िवकासाÂमक मानसशाľ
90 ठेवू लागतात कì ते जीवनात खूप काही साÅय कł शकत नाहीत आिण Âयांना कायम
इतरांवर अवलंबून राहावे लागेल.
जागितक बँके¸या (World Bank) अहवालानुसार, भारतात िदÓयांग मुले शाळेत जाÁयाची
श³यता अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती (SC/ST) यांतील मुलांपे±ा ४ ते ५ पट
कमी असते आिण ते ³विचतच ÿाथिमक िश±णा¸या पलीकडे जातात. भिवÕयात,
वयासंबंिधत िदÓयांगता वाढत असताना भारतातील िदÓयांगजनांची सं´या नाट्यमयåरÂया
अिधक वाढत जाईल असा अंदाज आहे.
५.३ ताण/तणाव व समायोजन ( STRESS AND COPING) वय, िलंग, राÕůीयÂव, सामािजक-आिथªक िÖथती आिण इतर घटक वगळता , ताण सवª
Óयĉéनी अनुभवलेला आहे. ताण Ìहणजे काय? ताण ही सं²ा आपÐयाला धोका िनमाªण
करणाöया िकंवा आÓहान देणाöया घटनांना िदला जाणारा शारीåरक आिण भाविनक
ÿितसादास उÐलेिखत करते. आपÐयाला धोका िनमाªण करणाöया िकंवा आÓहान देणाöया
घटनांना िकंवा पåरिÖथतéना ताणदायक घटक (stressors) Ìहणतात, कारण ते आरोµयास
धोका िनमाªण करतात. ताणदायक घटक सुखद िकंवा असुखद असू शकतात. अगदी सुखद
घटना, जसे कì दीघªकाळ आकां±ा बाळगलेÐया नोकरीमÅये सामील होणे िकंवा लµनाचे
िनयोजन करणे यादेखील ताण िनमाªण कł शकतात (िशिमÂसु आिण पेÐहाम, २००४).
ताणाचे मूळ (The Origin of Stress):
संशोधन अËयास असे दशªिवतात, कì असे काही वैयिĉक अनुभव असतात, जे िविवध
वैयिĉक, सामािजक आिण पयाªवरणीय घटकांवर अवलंबून असतात. एकच घटना िविभÆन
लोक िविभÆन ÿकारे पाहó शकतात. अनॉªÐड लॅझॅरस आिण सुझन फोकमन (१९८४)
यां¸या मते, लोक िविवध अवÖथांमधून जातात, ºया हे िनिIJत करतात कì ते ताण
अनुभवणार आहेत िकंवा नाही. या अवÖथा खालीलÿमाणे आहेतः
१) ÿाथिमक मूÐय-िनधाªरण (Primary Appraisal):
ÿाथिमक मूÐय-िनधाªरण ही पिहली अवÖथा आहे. घटना सकाराÂमक आहे, कì
नकाराÂमक, कì तटÖथ, हे ठरवÁयासाठी एखाīा Óयĉìने घटनेचे केलेÐया मूÐयांकनास ही
सं²ा उÐलेिखत करते. जर एखाīा Óयĉìने घटनेला मुळात एक नकाराÂमक घटना Ìहणून
पािहले, तर ती Óयĉì ितचे मूÐय-िनधाªरण गतकाळात Âया घटनेमुळे उĩवलेली हानी,
संभाÓयतः ती घटना िकती धोकादायक असू शकते, Âया घटनेने सादर केलेले आÓहान
यशÖवीåरÂया पेलÁयाची श³यता िकती आहे, या िवचारां¸या Öवłपात करेल. उदाहरणाथª,
आगामी परी±ांिवषयी वेगवेगÑया िवīाÃया«¸या भावना िभÆन असतील. ºयांनी मागील
परी±ांमÅये चांगली कामिगरी केलेली आहे, Âयां¸याकडे उ¸च बुिĦम°ा आहे आिण Âयांची
चांगली तयारी आहे; आिण ºयां¸यासाठी भिवÕयातील संभाÓयता िवचारात घेता जवळ
येऊन ठेपलेली परी±ा फार िनणाªयक नाही, ते Âया उमेदवारां¸या तुलनेत कमी ताण
अनुभवतील, ºयां¸यासाठी भिवÕयातील संभाÓयतेचा िवचार करता ही आगामी परी±ा खूप
िनणाªयक आहे आिण ºयांची तयारी झालेली नाही. munotes.in

Page 91

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
91 २) दुÍयम मूÐय-िनधाªरण (Secondary Appraisal):
दुÍयम मूÐय-िनधाªरण हे एक बोधिनक मूÐय-िनधाªरण आहे, जे पåरिÖथतीĬारे सादर
केलेÐया आÓहानाचा सामना करÁयासाठी एखाīा Óयĉìने ित¸या Öवतः¸या ±मतेचे
केलेÐया मूÐयमापनास उÐलेिखत करते. हे मूÐय-िनधाªरण Ìहणजे एखाīा Óयĉìचे "मी हे
हाताळू शकतो/ शकते का?" या ÿijास उ°र आहे. या अवÖथेत, लोक Âयां¸याजवळील
संसाधने आिण घटनांनी उपिÖथत केलेले आÓहान यांची पारख करतात. संसाधने भौितक
(जसे आरोµय), सामािजक (जवळचे कुटुंबीय आिण िमýां¸या łपात), मानसशाľीय (Öव -
कायª±मता, मनोबळ, ²ात िनयंýण, वचनबĦता इ.) आिण साधने (पैसे, मूलभूत संरचना या
Öवłपात) असू शकतात. जर Âयांची संसाधने आÓहान पेलÁयासाठी पुरेशी नसतील,
आÓहान खूप मोठे असेल तर ते तणाव अनुभवतात. दुसरीकडे, जर Âयांना वाटत असेल कì
ते कठीण आहे परंतु ते केले जाऊ शकते, तर ते कमी ताण अनुभवतात. उदाहरणाथª,
राºयाने लागू केलेले नवीन वाहतूक उÐलंघन कायदे लोकांमÅये खूप ताण िनमाªण करत
आहेत. नवीन िनयमांनुसार वाहतुकì¸या िनयमांचे उÐलंघन केÐयाबĥल दंड खूप चढा आहे
आिण बöयाच Óयĉéकडे हे आÓहान पेलÁयासाठी पुरेशी आिथªक संसाधने नाहीत, Âयामुळे ते
अिधक ताणतणाव अनुभवत आहेत.
िविभÆन लोक Âयांचा Öवभाव आिण पåरिÖथती यांनुसार एखाīा घटनेचे वेगवेगळे मूÐय-
िनधाªरण करतात. आपण वरील उदाहरण िवचारात घेऊया, एक अितशय ®ीमंत Óयĉì
िकंवा एखादी Óयĉì िजला वाहतूक उÐलंघनासाठी दंड भरÁयात सूट आहे (सरकारी
अिधकारी) िकंवा कोणीतरी जी आपÐया मालकाला दंड भरÐयाबĥल िबल देऊ शकते (हे
सवª घटक पåरिÖथती आहेत), िकंवा िजचा Öवभाव खूप शांत आहे, ती कोणÂयाही ÿितकूल
घटनेमुळे सहज िवचिलत होणाöया िकंवा दंड भरणे परवडत नसलेÐया Óयĉìइतका ताण
अनुभवणार नाही. तरीही, शेली टेलर (२००९) यांनी काही सामाÆय तßवे सुचिवलेली
आहेत, जी हे भाकìत करÁयास मदत करेल, कì एखाīा घटनेचे तणावपूणª Ìहणून कधी
मूÐय-िनधाªरण केले जाईल. यातील काही तßवे खालीलÿमाणेः
• नकाराÂमक भावना िनमाªण करणाöया घटना आिण पåरिÖथती या सकाराÂमक भावना
िनमाªण करणाöया घटनांपे±ा तणाव िनमाªण करÁयाची अिधक श³यता असते.
• अिनयंिýत आिण भाकìत करता न येणाöया पåरिÖथती या िनयंिýत आिण भाकìत
करता येणाöया पåरिÖथतéपे±ा अिधक ताण िनमाªण करतात. सेिलµमन (१९७५) यांनी
असे िवधान केले, कì अिनयंिýतता अनुभवÐयाने सामाÆयतः नैराÔय येते, तर
अिनिIJतता अनुभवÐयाने सामाÆयतः िचंता िनमाªण होते. एका ÿयोगामÅये १० िनरोगी
Öवयंसेवकांना िनयंिýत आिण अिनयंिýत पåरिÖथतीत मोठा आवाज ऐकवÁयात
आला. असे आढळून आले कì अिनयंिýत तणावाखाली असलेÐया Óयĉéनी अिधक
असहायता, तणाव, िनयंýणाचा अभाव, िचंता आिण नैराÔय नŌदवले. असा िनÕकषª
नŌदिवला गेला कì, अगदी सौÌय ÿितकूल उĥीपकावरील (stimulus) िनयंýणाचा
अभावदेखील मनःिÖथतीत बदल घडवून आणू शकतो (āायर, ए., ॲÐबस, एम.,
िपकार, डी., ÂसाĹ, टी. पी., वोÐकोिवट्झ, ओ. एम., आिण पॉल, एस. एम.,१९८७). munotes.in

Page 92

िवकासाÂमक मानसशाľ
92 • संिदµध आिण गŌधळ िनमाªण करणाöया घटना ÖपĶ आिण असंिदµध असणाöया
घटनांपे±ा अिधक ताण िनमाªण करतात. मािहतीची अनुपिÖथती, अचूकतेचा नसणे,
एकापे±ा अिधक अथª असणे िकंवा अÖपĶ Ìहणजे संिदµधता (Ambiguity).
Óयĉì¸या कायªजीवना¸या बाबतीत, नोकरी¸या जबाबदाöयांची ÖपĶता नसणे िकंवा
नोकरीतील कृतीशीलते¸या ŀĶीने काय अपेि±त आहे, हे माहीत नसणे हे खूप ताण
िनमाªण करते. अËयासांनी असे दशªिवले आहे, कì भूिमकेिवषयी संिदµधता ही िचंता,
अिततणाव (burnout), नैराÔय आिण शारीåरक आजारांशी संबंिधत आहे.
• एकाच वेळी अनेक गोĶी (मÐटीटािÖकंग)/ बहòकायª केÐयामुळे Óयĉì¸या ±मतांवर ताण
िनमाªण होतो. ते Óयĉìवर ताण िनमाªण कłन ितला एकाच वेळी खूप कमी गोĶी
करणाöया Óयĉì¸या तुलनेत अिधक तणाव अनुभवÁयास भाग पाडते. आजकाल
लोकांची अशी धारणा आहे कì बहòकायª करणे चांगले आहे, कारण ते आपÐयाला
कमीत कमी वेळेत अिधकािधक गोĶी साÅय करÁयास मदत कł शकते. परंतु
संशोधन असे दशªिवते, कì बहòकायª करणे, Ìहणजे एकाच वेळी अनेक काय¥ करणे, हे
उÂपादन±मता ४०% पय«त कमी करते. एकाúता कमी होते, ºयामुळे ताण िनमाªण
होतो. ÿदीघª ताण िवचारसरणी आिण Öमरणशĉì यांमÅये बाधा आणतो. आपÐया
म¤दूंची रचना बहòकायª करÁयासाठी झालेली नाही. जर आपण कोणतेही काम अपूणª
सोडले, तर आपÐया म¤दूचा एक भाग Âया कामाबĥल िचंता करत राहतो, अगदी
तेÓहासुĦा जेÓहा आपण पुढील कायाªवर काम कł लागतो. हा Âसाइगािनªक पåरणाम
(Zeigarnik effect) आहे. Âसाइगािनªक पåरणाम असे सांगतो, कì म¤दू ³विचतच
अपूणª सोडलेली कामे िवसरतो. Ìहणून, जर तुम¸याकडे एकाच वेळी चार िकंवा पाच
अपूणª कामे असतील, तर म¤दूची संसाधने Âयां¸यामÅये िवभागली जातात आिण यामुळे
तीĄ ताण िनमाªण होतो आिण कोणतेही काम समाधानकारकपणे पूणª होत नाही.
तुम¸या परी±ांसाठी तयारी करताना तुÌहाला हा अनुभव आलाच असेल. परी±े¸या
काही िदवस अगोदर , जो िवīाथê संपूणª वषªभर सातÂयाने अËयास करत नाही, Âयाला
परी±ेची तयारी करÁयासाठी अनेक िवषय असतील. तो एकापासून सुŁवात कł
शकतो, काही वेळ तो पूणª न करता सोडून देऊ शकतो आिण दुसरा िवषय घेऊ
शकतो, तोही पूणª न करता सोडून देऊ शकतो आिण आणखी दुसरा िवषय घेऊ
शकतो आिण अशा ÿकारे हे सुł राहते. ही सवª अपूणª कामे Âया¸या मनात दडून
राहतात आिण तणाव िनमाªण करतात.
तणावाचे पåरणाम (Effects of Stress):
मानस-नस-ÿितकार±मताशाľानुसार (सायकोÆयूरोइÌयुनोलॉजी Psycho -neuro -
immunology - पीएनआय) म¤दू, रोगÿितकारक ±मता आिण मानिसक घटकांमÅये संबंध
आहे. लोक तीĄ ताणदायक घटकांमुळे úÖत होऊ शकतात, Ìहणजे, अकÖमात एककालीन
घटना, जसे कì भूकंप, दंगल, दरोडे इÂयादी िकंवा ते दीघªकालीन ताणदायक घटकांनी
úÖत असू शकतात, Ìहणजे दीघªकालीन सातÂयाने घडणाöया घटना. उदाहरणाथª,
सीåरयामÅये गेÐया चार पाच वषा«पासून असणारे युĦ, अफगािणÖतानमधील तािलबान ,
दाåरþ्यात राहणे इ. म¤दू, रोगÿितकारक शĉì आिण मानिसक घटकांमÅये संबंध असÐयाने
तणावाचा ÿितकूल पåरणाम होतो. उदाहरणाथªः munotes.in

Page 93

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
93 १) जैिवक ÿितिøया (Biological reaction):
जेÓहा एखादी Óयĉì तणाव अनुभवते तेÓहा ॲिűनल úंथी अॅűेनलाईन संÿेरके ľवणे सुł
करतात, ºयामुळे Ńदयाचे ठोके, रĉदाब, ĵसन वेग आिण घाम येणे वाढते. ताण हा
धो³याचे संवेदन मानला जातो, ही शारीåरक ÿितिøया संवादी चेतासंÖथेची एक आंतåरक
उÂøांतीिनķ आपाÂकालीन ÿितिøया आहे, ºयामÅये शरीर संघषª करÁयासाठी िकंवा
Âयातून पलायन करÁयासाठी तयार होते.
परंतु, जर एखादी Óयĉì सातÂयाने तणावास सामोरी गेली, जसे दीघªकालीन ताणदायक
घटकां¸या बाबतीत घडते, तर ित¸या शरीराची ताण हाताळÁयाची ±मता घटते. जर
तणाव- संबंिधत संÿेरके सातÂयाने ľवणे सुł असेल, तर Ńदय, रĉवािहÆया आिण इतर
शरीर ऊती यांची िÖथती खालावत जाते. ते रोगÿितकारक±मतेचे सामÃयª कमी करते
आिण लोक रोगांÿित अिधक úहणशील बनतात.
२) तणावाला इतर जैिवक ÿितिøया (Other Biological reactions to stress) :
तणाव केवळ अॅűेनलाईन संÿेरकांचा ąाव तÂकाळ सिøय करत नाही, तर संपूणª
शरीरावरदेखील पåरणाम करतात.
• पोट (Stomach): ताण आपÐया पचन -संÖथेवर पåरणाम करतो. यामुळे पोटदुखी,
मळमळ (nausea), अितसार (diarrhea), बĦकोķता, अÐसर होऊ शकतात.
तणावासह पोटातील आÌलाचे (अॅिसड) ÿमाण वाढते. Ìहणून तणावामुळे छातीत
जळजळ देखील होऊ शकते.
• रĉातील साखरेचे उ¸च ÿमाण (High blood sugar): तणावाचा पåरणाम Ìहणून
यकृत रĉÿवाहात अितåरĉ साखर सोडते, ºयाचे पयाªवसान कालांतराने दुसöया
ÿकार¸या मधुमेहामÅये होऊ शकते.
• ताणलेले Öनायू (Tense muscles): तणावाखाली, दुखापतीपासून Öवतःचे
संर±ण करÁयासाठी Öनायू ताणले जातात. दीघªकालीन तणावामुळे ताण-तणाव
संबंिधत डोकेदुखी, खांदेदुखी, पाठदुखी आिण इतर शरीरा¸या वेदना होऊ शकतात.
• ÿजनन ÿणाली ( Reproductive System): तणाव पुŁष आिण िľया दोघां¸या
ÿजनन ÿणालीमÅये बाधा आणू शकतो आिण यामुळे गभªधारणा होणे अवघड होऊ
शकते. ताणामुळे उÂथान±म अपकायª दोष (Erectile Dysfunction) िनमाªण होतो.
अिÖथर संÿेरके मािसक पाळीचे चø ÿभािवत कł शकतात िकंवा मािसक पाळी
पूणªपणे थांबवू शकतात. तणावाखाली, लोक ल§िगक इ¸छेचा िकंवा ±मतेचा अभाव
अनुभवतात. याचे पयाªवसान सामािजक अिलĮतेत (Social Withdrawal) होऊ
शकते.
• िनþानाश (Insomnia) : तणावामुळे झोप येणे आिण झोपेत राहणे कठीण होते.
• कमकुवत रोगÿितकार ±मता (Weakened Immune System): रोगÿितकारक
ÿणाली अवयव , úंथी आिण पेशी यांचा संयोग, जो रोगाशी लढा देÁयासाठी संर±णाची munotes.in

Page 94

िवकासाÂमक मानसशाľ
94 नैसिगªक रेषा आखतो, Âयाला उÐलेिखत करते. दीघªकालीन तणावामुळे या संयोगाला
हानी पोहोचू शकते. याचे कारण असे कì हा ताण हा रोगÿितकारक ±मतेचे
अिधमूÐयांकन करतो आिण तो जीवाणू (Bacteria) आिण िवषाणू (Viruses)
यां¸याशी लढÁयाऐवजी िनरोगी ऊतéना (Tissues) हानी पोहोचवून शरीरावरच हÐला
करÁयास सुłवात कł शकतो. तणाव रोगÿितकारक ±मतेला ÿभावीपणे ÿितिøया
देÁयापासून रोखू शकतो. यामुळे जंतू आिण िवषाणूंना अिधक सहजåरÂया आिण खूप
जलद अनेक पटीने वाढÁयाची संधी िमळते. ककªरोगा¸या पेशी इत³या वेगाने का
पसरतात याचे हे एक कारण आहे (ली, एन. आिण इतर , २०१२). कमकुवत
रोगÿितकारक ±मता ही वारंवार सदê आिण संसगª होणे यालादेखील जबाबदार आहे.
कमी ऊजाª िकंवा थकवा, अÖवÖथता आिण थरथर , कानात आवाज येणे, Âवचेवर
पुरळ येणे, कोरडे तŌड (घसा) आिण िगळताना ýास होणे, अÆनाचे अित-सेवन करणे
िकंवा पुरेसे न खाणे, मī (अÐकोहोल) िकंवा मादक पदाथा«चे सेवन हे काही इतर
शरीरशाľीय ( Physiological) पåरणाम असू शकतात.
• ĵसन संÖथा (Respiratory system): तणावामुळे तोकडा ĵास आिण जलद
ĵासो¸¹वास होऊ शकतो , कारण नाक आिण फुÉफुसांमधील वायुमागª संकुिचत
होतो. यामुळे दमा, दीघªकालीन ĵासनिलकादाह (āाँकायिटस - Bronchitis) आिण
इतर दीघªकालीन बाधक फुÈफुसांचे आजार (obstructive pulmonary
disease) होऊ शकतात.
• मनोकाियक िवकृती (Psychosomatic Disorders): मनोकाियक िवकृती या
मानिसक, भाविनक आिण शारीåरक समÖयांमधील परÖपरिøयांमुळे होतात.
उदाहरणाथª, तणावामुळे अÐसर, दमा, संिधवात (Arthritis) आिण उ¸च रĉदाब
होऊ शकतो (िवपटª आिण िनमेयर, २०१४).
३) तणावाचे मानिसक पåरणाम (Psychological Effects of Stress):
ताणतणावाचे काही मानिसक पåरणाम खालीलÿमाणे आहेत:
• मनःिÖथती आंदोलने (Mood swings), िचडिचडेपणा (Irritability), कंटाळा,
• िचंता (Anxiety), भयावेग/भय-आवेग (Panic attacks), नैराÔय (Depression),
• िनकृĶ समÖया-िनराकरण (Poor Problem -Solving),
• दुःखा¸या भावना,
• सामÃयªहीनता (Powerlessness) भावना
• अÿसÆनतेची (Unhappiness) भावना
• वैफÐय (Frustration), राग,
• भाविनक िनयंýण गमावणे, munotes.in

Page 95

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
95 • िव®ांती घेÁयास असमथªता,
• रडÁयाची तीĄ इ¸छा ( Urge), लपÁयाची तीĄ इ¸छा ,
• संशयी Öवभाव (Suspiciousness),
• नकाराÂमक ŀिĶकोन/िवचार , उपहासवृ°ीत (Cynicism) वाढ,
• एकटेपणा, अिलĮता (Alienation),
• दुःÖवÈन (Nightmares),
• "या सवा«पासून दूर जाणे" बĥल अÂयािधक िदवाÖवÈन पाहणे (Excessive
Daydreaming),
• Öवतःवरील िवĵास ( Confidence) गमावणे, अिधक भयभीत ( Apprehensive),
आप°ीजनक िवचारसरणी ( Catastrophic thinking):
आप°ीजनक िवचार Ìहणजे Öवत:ला दोष देणे, 'नकाराÂमक Öवगत (सेÐफ-टॉक)'
करÁयाची ÿवृ°ी होय. हा Öव-दोषारोप Âया Óयĉéसाठी वाढलेला मानिसक ýास आिण
नैराÔय यां¸याशी संबंिधत असतो, ºयांनी आघात अनुभवला आहे, जसे कì ल§िगक हÐला,
युĦ आिण नैसिगªक आप°ी (डीिÿÆस, चु, आिण िपनेडा, २०११).
४) तणावाचे वतªनाÂमक पåरणाम (Behavioral Effects of Stress ):
तणावाचे काही वतªनाÂमक पåरणाम आहेत:
• झोपे¸या गोÑयांचा वापर,
• धूăपान, űग/ मī (अÐकोहोल) यांचा गैरवापर
• आवेगपूणª वतªन (Impulsive Behavior),
• अपघातÿवण ( Accident prone)
• अयोµय रडणे (Inappropriate Crying),
• आøमक (Aggressive), असामािजक (Antisocial)
• अÆनाचे अित-सेवन (Over -eating)/ अÐप-सेवन (Under -eating)
• पुढाकाराचा अभाव (Lack of Initiative)
• दोष शोधणे (Fault Finding) munotes.in

Page 96

िवकासाÂमक मानसशाľ
96 • संकेतभेटी(dates), अंितम मुदत (deadlines), गोĶी (things) इÂयादéबाबत
िवÖमरण
• वैयिĉक Öवłपाकडे (personal Appearance) दुलª± करणे
• वाढलेली अनुपिÖथित (Absenteeism)
Öव-आसĉì (Self-Indulgence/ Indulging in Yourself) :
कधीकधी ताण -तणावामुळे Öव-आसĉì िनमाªण होते. उदाहरणाथª, एखाīा अनपेि±तपणे
Óयतीत केलेÐया तणावपूणª िदवसानंतर काही लोक मīपान, धूăपान, जुगार आिण
मादक/अंमली पदाथा«चा वापर कłन ताणाचा सामना करतात.
ताणाचा सामना करणे (Coping with Stress):
ताणाचा सामना करणे Ìहणजे "तणावपूणª Óयवहारामुळे िनमाªण झालेÐया अंतगªत
आिण/िकंवा बाĻ-मागÁयांवर नैपुÁय िमळवणे, Âया कमी करणे िकंवा सहन करणे यासाठी
केलेले बोधिनक आिण वतªनाÂमक पåर®म" (फोकमन , १९८४, पान ø. ८४३; फोकमन
आिण लॅझॅरस, १९८० हेसुĦा पाहा) लॅझॅरस यां¸या मते तणावाचा सामना करणे हे तणाव
कमी करÁयास आिण तणावपूणª पåरिÖथतीचे ÓयवÖथापन करÁयास मदत करते. तणावाचा
सामना करÁयाचे अनेक मागª आहेत. Âयांची पåरणामकारकता तणावदायक घटकाचा
(stressor) ÿकार, एखादी िविशĶ Óयĉì आिण पåरिÖथती यांवर अवलंबून असते. जसे
तणाव आिण Âयाचे पåरणाम अनुभवणे यांत Óयĉìभेद आहेत, Âयाचÿमाणे तणावाचा सामना
करÁयामÅयेदेखील Óयĉìभेद आहेत. तणावाचा सामना करÁयासाठी िभÆन लोक िभÆन
यंýणा वापरतात. सामना करणे (कोिपंग) Ìहणजे तणाव िनमाªण करणाöया धोके िनयंिýत
करणे, कमी करणे िकंवा सहन करÁयास िशकणे यासाठी पåर®म करणे (टेलर आिण
Öटॅंटन, २००७).
लॅझॅरस आिण फोकमन (१९८४) यांनी सामना करÁयाचे दोन ÿकारचे ÿितसाद
सुचिवले: भावना-क¤िþत आिण समÖया-क¤िþत. आपण या दोÆही सामना-शैली पाहòया:
१) समÖया-क¤िþत सामना-शैली (Problem – Focused Coping Style):
समÖया-क¤िþत सामना-शैली पåरिÖथती कमी तणावपूणª करÁयासाठी ती बदलून तणावाची
कारणे हटवÁयाचा/काढून टाकÁयाचा ÿयÂन करते. यामÅये वेळेचे ÓयवÖथापन, सामािजक
पाठबळ ÿाĮ करणे िकंवा Âयां¸या समÖयांवर उपाय शोधणे यांचा समावेश असू शकतो.
उदाहरणाथª, जर एखादा कमªचारी अÂयािधक काम, Âया¸यासाठी कठीण होऊन बसलेली
नोकरी, नोकरीवरील दीघª तास इÂयादéमुळे तणावúÖत असेल, तर तो Âया¸यासाठी कठीण
असलेÐया या नोकरी¸या समÖयेचे िनराकरण Âया¸या वåरķांशी बोलून आिण कदािचत
इतर कोणÂयातरी िवभागात िकंवा किनķ पदावर सोÈया नोकöयांसाठी िवचाłन कł
शकतो. जर समÖया अÂयािधक काम करÁयािवषयी आिण कामाचे दीघª तासांिवषयी असेल,
तर तो Âया¸या वåरķांना Âया¸या कामाचा भार कमी करÁयासाठी आिण Âया¸या वेळेचे
ÓयवÖथापन करÁयासाठी िवचाł शकतो. munotes.in

Page 97

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
97 सवªसाधारणपणे, समÖया-क¤िþत सामना-शैली सवō°म आहे, कारण ती दीघªकालीन उपाय
ÿदान कłन समÖयेचे मूळ कारण हाताळते आिण ताणदायक घटक हटवते. समÖया-क¤िþत
Óयूहतंýे (Problem -focused strategies) भेदभाव (पाÖको आिण åरचमन, २००९),
HIV संøमण (मॉÖकोिवट्झ, हÐट, बुझोलारी, आिण ॲøì, २००९) आिण मधुमेह
(दुआंगदाओ आिण रोश, २००८) यांसार´या ताणदायक घटकांना यशÖवीपणे हाताळतात.
समÖया-क¤िþत उपगमामÅये खालील सामाÆय पायöया समािवĶ आहेत:
१. समÖया िविशĶ Öवłपात ओळखा
२. िवचारमंथन (Brainstorming) करा आिण हातातील समÖयेचे िनराकरण
करÁयासाठी िविवध संभाÓय उपायांचा िवचार करा.
३. ÿÂयेक संभाÓय उपायाचे ÿÂयेकाने मांडलेले फायदे आिण तोटे यांचे मूÐयमापन करा
आिण उपलÊध असणारा सवō°म प याªय िनवडा.
४. आवÔयक असÐयास नवीन कौशÐये ÿाĮ करा.
५. सवō°म िनवडलेला उपाय लागू करा आिण पåरिÖथतीचे पुनमूªÐयांकन करा.
परंतु, समÖया-क¤िþत Óयूहतंýे वापरणे नेहमीच श³य नसते. समÖया-क¤िþत उपगम अशा
कोणÂयाही पåरिÖथतीत कायाªिÆवत होणार नाही, जी तणावाचे ľोत काढून टाकÁयासाठी
Óयĉì¸या िनयंýणा¸या पलीकडे असेल. ती अशा पåरिÖथतीत सवō°म कायª करेल, जेÓहा
Óयĉì तणावाचे ľोत िनयंिýत कł शकते. आशावादी लोक, ºयांना भिवÕयािवषयी
सकाराÂमक अपे±ा असतात ते समÖया-क¤िþत Óयूहतंýे वापरÁयाची अिधक श³यता
असते, तर िनराशावादी Óयĉì भावना -क¤िþत Óयूहतंýे वापरÁयास अिधक ÿवृ° असतात
(नेस आिण सेगरÖůॉम, २००६).
२) भावना-क¤िþत सामना-शैली (Emotion -Focused Coping Style):
भावना-क¤िþत सामना-शैलीमÅये भावनांचे जाणीवपूवªक िनयमन समािवĶ असते. ताण-
तणावाशी संबंिधत नकाराÂमक भाविनक ÿितसाद, जसे कì लाज, भीती, िचंता, नैराÔय,
उÂसाह आिण वैफÐय, कमी करÁयाचा ÿयÂन यात समािवĶ असतो. हा एकमेव वाÖतववादी
पयाªय असू शकतो, जेÓहा तणावाचा ąोत Óयĉì¸या िनयंýणाबाहेर असतो तेÓहा.
भावना-क¤िþत सामना ÓयूहतंýांमÅये हे समािवĶ आहे:
• िवचलन (Distraction). उदा. आपले मन समÖयेपासून दूर करÁयासाठी ÓयÖत ठेवा.
• भाविनक ÿकटीकरण ( Emotional Disclosure). यामÅये अशा नकाराÂमक
घटनांिवषयी बोलून िकंवा िलहóन तीĄ भावना Óयĉ करणे समािवĶ असते, ºया
घटकांनी Âया भावना अव±ेिपत केÐया आहेत (पेनबेकर, १९९५). हा मानसोपचाराचा
एक महßवाचा भाग आहे.
• मागªदशªन आिण सामÃयाªसाठी ÿाथªना. munotes.in

Page 98

िवकासाÂमक मानसशाľ
98 • Åयानधारणा (Meditation), उदा. जागłकता ( Mindfulness)
• अÆनाचे अिधक सेवन करणे, उदा. आरामदायी अÆन ( Comfort Food).
• मīÿाशन करणे.
• अंमली पदाथा«चा (drugs) वापर करणे.
• रोजिनशी/दैनंिदनी िलिहणे (जनªिलंग - Journaling), उदा. कृत²ता डायरी िलिहणे
(च¤ग, Âसुई, आिण लॅम, २०१५).
• बोधिनक पुनमूªÐय-िनधाªरण (Cognitive Reappraisal). हे बोधिनक बदलाचे एक
łप आहे, ºयामÅये Öवतःचा भाविनक ÿभाव बदलणाöया अशा संभाÓयतः भावना-
उÂपÆन करणाöया ( Emotion -Eliciting) पåरिÖथतीचा अथª लावणे समािवĶ आहे
(लॅझॅरस आिण ॲÐफटª, १९६४).
• नकाराÂमक िवचार िकंवा भावना दडपणे (थांबवणे/ Âयांचा ÿितबंध करणे). िवÖताåरत
कालावधीसाठी भावना दडपणे हे रोगÿितकारक कायª±मतेबरोबर तडजोड करते
आिण िनकृĶ शारीåरक आरोµयाकडे घेऊन जाते (पेůी, के. जे., बूथ, आर. जे., आिण
पेनबेकर, १९८८).
• कामात ÓयÖत राहणे.
• एखाīा मोिहमेवर जाणे िकंवा नवीन जबाबदाöया Öवीकारणे या Öवłपात नवीन
अनुभवांचा शोध घेणे.
• काही िवĵासू Óयĉìवर िवĵास ठेवणे.
संच-िवĴेषणाने (Meta -Analysis) असे दशªिवले आहे, कì भावना-क¤िþत सामना Óयूहतंýे
आरोµयिवषयक पåरणामां¸या बाबतीत समÖया-क¤िþत सामना पĦतéपे±ा बरेचदा कमी
पåरणामकारक असतात (पेनले, टोमाका, आिण वाईब, २०१२). भावना-क¤िþत सामना
Óयूहतंý पåरणामकारक नाही, कारण ते तणावा¸या मूळ कारणाकडे दुलª± करते. एिपंग-
जॉडªन आिण इतर (१९९४) यांना असे आढळले, कì ºया ककªरोग-łµणांनी वजªन Óयूहतंýे
(Avoidance Strategies) वापरली, उदा. ते खूप आजारी आहेत हे नाकारले, Âयांचे
आरोµय Âया łµणांपे±ा अिधक लवकर घटले, ºयांनी Âयां¸या समÖयांचा सामना केला.
िलंगभेददेखील नŌदवले गेले आहेत: िľया पुŁषांपे±ा भावना-क¤िþत सामना Óयूहतंýे अिधक
वापरतात (िबलéµझ आिण मूस, १९८१).
सामािजक आधार ( Social Support):
सामािजक आधार हा मानिसक ýास असणाöया Óयĉìला असे सूिचत करतो, कì ितची
काळजी घेणारे अनेक लोक आहेत आिण ती एकटी नाही. हा सामािजक आधार अनेक
Öवłपांत असू शकतो. munotes.in

Page 99

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
99 • भाविनक सामािजक आधार ( Emotional Social Support): दूरŀÔय (ऑनलाइन)
सामािजक आधाराबरोबर जोडले जाÁयामुळे तणाव आिण िचंता यांमÅये घट आढळून
आली आहे (Ðयूंग, २००७). एखाīा Óयĉìला सामािजक आधार असÐयास
तणावाचा सामना करणे अिधक सोपे जाते. जेÓहा एखादी तणावाúÖत Óयĉì ितचे
ताणदायक घटक सामाियक करÁयासाठी इतरांचा शोध घेते, तेÓहा ती भाविनक
आधार (रडÁयासा ठी खांदा या Öवłपात) आिण Óयावहाåरक, मूतª आधार (मुलां¸या
काळजीसाठी मदत िमळवणे) दोÆही ÿदान कł शकते. उदाहरणाथª, जर एखाīा
मिहलेला घरी लहान बाळ तसेच कामा¸या दीघª तासांची मागणी करणारी पूणªवेळ
नोकरी असेल, तर ती ितचे असे नातेवाईक िकंवा िमý-मैिýणी, जे बाल-संगोपना मÅये
दज¥दार सहाÍय देऊ शकतात, यां¸याशी संपकª साधून ितचा ताण कमी कł शकते.
सामािजक आधार असणे हे एखाīाचा Öव-आदरदेखील वाढवते. कधीकधी, भाविनक
सामािजक आधार केवळ संकटात हा मानिसक ýास असणाöया Óयĉìला केवळ
ित¸या िचंतेसंबंधीचे मुĥे आिण िचंता Óयĉ करÁयास परवानगी देणे या Öवłपात असू
शकते. एखाīाने फĉ सहानुभूतीपूवªक आिण समानुभूतीपूवªक ऐकणे आिण Âया
Óयĉìला ित¸या भावना वाÖतिवक आहेत आिण Âयांत काहीही असामाÆय नाही, असे
आĵासन देणे आवÔयक आहे. जेÓहा एखादी Óयĉì एकाकìपणामुळे मानिसक ýास
अनुभवत असते, तेÓहा ितला भाविनक आधाराची गरज असू शकते. अशा ÓयĉìमÅये
आपलेपणाची जाणीव िनमाªण Óहावी, यासाठी ितला गटात समािवĶ करणे आवÔयक
आहे.
• मािहतीपूणª सामािजक आधार (Informational Social Support): इतर लोक
तणावपूणª पåरिÖथती कशा हाताळाÓयात याबĥल िविशĶ सÐला देऊन मािहती
देÁया¸या Öवłपात देखील आधार ÿदान कł शकतात. उदाहरणाथª, वर नमूद
केलेÐया नोकरदार मिहले¸या बाबतीत, जर िमý आिण नातेवाईक ितला बाळाची
काळजी घेÁयात मदत कł शकत नसतील, तर ते ितला दीघª तास चालणाöया
िवĵासाहª, चांगÐया बाल संगोपन क¤þांिवषयी मािहती ÿदान कł शकतात िकंवा
गतकाळात अशाच समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी हाताळलेÐया मागा«िवषयी
Öवतःचे अनुभव सांगू शकतात. खूप अनेकदा, मािहती िमळवÁया¸या Öवłपात
सामािजक आधार िमळवÁयासाठी , लोक आंतरजाल (इंटरनेट) िकंवा Âयां¸या
सभोवताली Âयां¸यासारखे अनुभव िकंवा समÖया असलेÐया लोकांचे गट
यां¸याबरोबर जोडले जातात (वॅलेजो- सॅंकेÂझ आिण पेरेÂस-गािसªया, २०१५).
• भौितकवादी सामािजक आधार ( Materialistic Social Support): या ÿकार¸या
सामािजक आधारामÅये मानिसक ýास अनुभवत असणाöया इतरांना पैसे िकंवा
आवÔयक इतर संसाधने, सेवा देणे इÂयादéचा समावेश आहे.
बचावाÂमक सामना -शैली (Defensive Coping) :
काही Óयĉì अबोधिनक बचावाÂमक सामना -Óयूहतंýांचा (Unconscious Defensive
Coping Strategies) वापर करतात, ºया पåरिÖथतीचे खरे Öवłप िवłिपत करतात
िकंवा नाकारतात. ते Öवतः ही तंýे वापरÁयाबाबत जागłक नसतात, परंतु ती तणाव कमी munotes.in

Page 100

िवकासाÂमक मानसशाľ
100 करÁयात Âयांना मदत करतात. लोक िवशेषतः बचावाÂमक असतात जेÓहा तणाव आिण
िचंता Âयां¸या Öव-आदरासाठी िनमाªण झालेÐया धो³याचा पåरणाम असतात. बचावाÂमक
सामना-शैली Öव-ÿतारणे¸या आधारावर कायª करते. यांपैकì काही तंýे ±ुÐलकìकरण
करणे (Trivialization), िदवा-ÖवÈन पाहणे (Day-Dreaming), अÖवीकार (Denial),
कÐपनािवĵ (Fantasy) आिण ÿ±ेपण (Projection) ही आहेत. यांपैकì बरीच सामना
Óयूहतंýे इतर काही नाही, तर इि¸छत िवचार आहेत. उदाहरणाथª, समजा एखाīा Óयĉìचे
महािवīालयीन कतृªÂव चांगले नाही आिण ती अयशÖवी होÁयाची श³यता खूप अिधक
आहे. सुłवातीला, ती अनु°ीणª होऊ शकते, या श³यतेची जाणीव रोखÁयासाठी ती
अÖवीकार या तंýाचा वापर कł शकते, िकंवा ती जवळ येऊन ठेपलेÐया या संकटाचे
(परी±ेचे) ±ुÐलकìकरण करेल, Öवतःला असे पटवून देऊन कì उ°ीणª होणे ित¸यासाठी
इतके महßवाचे नाही. ही युĉì िचंतेची भावना कदािचत ताÂपुरती कमी कł शकेल िकंवा
रोखू शकेल. जर हे ÖपĶ िचý/ वाÖतव नाकारणे अवघड झाले, तर ती आगामी अंितम
परी±ेत चांगले गुण िमळवून तुÌही कशी उ°ीणª होईल यािवषयी कÐपनेचा, िदवा-ÖवÈनांचा
अवलंब कł शकते, जेÓहा वाÖतव हे आहे, कì ती ित¸या अËयासात िनराशाजनक åरÂया
मागे पडत आहे. अशाÿकारे, बचावाÂमक यंýणा Öवयं-सेवे¸या मागाªमÅये वाÖतिवकतेला
वाकवून Âयांची जादू करतात (बोिÓनस, २००४).
भाविनक िवसंवहन (Emotional Insulation) हे आणखी एक बचावाÂमक सामना-
Óयूहतंý असू शकते. लोक नकळत सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक भावनांचा अनुभव
टाळÁयाचा ÿयÂन करतात. ते नकाराÂमक िकंवा सकाराÂमक अनुभवांमुळे अÿभािवत
राहÁयाचा ÿयÂन करतात. अशाÿकारे, ते अशा वेदनांना टाळÁयाचा ÿयÂन करतात जे
Âयां¸याबरोबर असे अनुभव आणू शकतात. बचावाÂमक सामना-Óयूहतंýांचा वापर करणाöया
एखाīा Óयĉìला ही तंýे ताÂपुरती सुटकेची भावना ÿदान करतात, परंतु जर एखाīा
Óयĉìने तणावाचा सामना करÁयासाठी केवळ बचावाÂमक सामना-Óयूहतंýांचा वापर
करÁयाची सवय अंिगकारली, तर ती (तंýे) हािनकारक ठł शकतात. ती Âया Óयĉìला
पåरिÖथती¸या वाÖतवाला सामना करÁयापासून रोखतील, कारण ती Óयĉì सतत एकतर
समÖया टाळेल िकंवा दुलª± करेल (ऑरमॉÆट, २०११).
बचावाÂमक सामना -शैली िनकृĶ आरोµयाशी अंशतः संबंिधत आहे, कारण ती बरेचदा
लोकांना Âयां¸या समÖयांचा सामना करÁयास िवलंब करÁयास भाग पाडतात (वाईनबजªर,
१९९०). बचावाÂमक सामना -Óयूहतंýे ही टाळÁयाची तंýे आहेत आिण टाळणे ³विचतच
समÖयांवर अÖसल उपाय ÿदान करते. खरं तर, होलाहान आिण इतर (२००५) यांना असे
आढळले, कì टाळÁया¸या पĦतीने सामना करणे हे जीवनातील वाढÂया दीघªकालीन आिण
तीĄ तणावदायक घटकांची, तसेच वाढलेÐया नैराÔया¸या ल±णांशी संबंिधत आहे.
कठोरता, लविचकता आिण सामना ( Hardiness, Resilience and Cop ing):
'कठोर' (hardy) सामना-शैली वापरणारे युवा ÿौढ इतरांपे±ा तणाव हाताळÁयात अिधक
यशÖवी होतात. कठोरता हे Óयिĉमßवाचे वैिशĶ्य आहे यामÅये वचनबĦता, आÓहान आिण
िनयंýण समािवĶ असते. कठोर लोक Öवतःिवषयी Öवतः पåरिÖथती¸या िनयंýणात
राहÁयापे±ा पåरिÖथतीवर िनयंýण ठेवणाöया Óयĉì असा िवचार करतात. आÓहानांमÅये munotes.in

Page 101

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
101 अडकून पडÁयाऐवजी ते आÓहानांवर मात करÁयासाठी खूप ÿयÂन करतात. Ìहणूनच,
कठोर Óयिĉमßव असलेÐया लोकांमÅये तणावाशी संबंिधत आजारांचे ÿमाण कमी असते.
कठोर लोकांची काही वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत :
ते िनयंýण घेणारे लोक आहेत, जे आयुÕयातील आÓहानांचा आनंद घेतात. कमी ताठरपणा
दाखवणाöया Óयĉéपे±ा ते तणावाशी संबंिधत आजारांना अिधक ÿितरोधक असतात.
कठोरता िनमाªण करणारे तीन गुण आहेत, ते Ìहणजे ३ “सी (C)”: आÓहाने (Challenges),
िनयंýण (Control) आिण वचनबĦता ( Commitment).
१. आÓहाने (Challenges):
आÓहान Ìहणजे समÖया िकंवा ताणदायक घटकांकडे आÓहाने आिण संधी Ìहणून पाहणे.
Âया Óयĉì धोकादायक पåरिÖथतéना आÓहानाÂमक पåरिÖथतीत पåरवतêत करतात ,
Âयामुळे Âयांना कमी ताण येतो (मॅड्डी, २०१४). हे गुणधमª असलेÐया Óयĉì जीवनाचा एक
भाग Ìहणून बदल Öवीकारतात आिण जीवन सोपे असावे, अशी अपे±ा करत नाहीत. ते
बचावाÂमक बनत नाहीत , Âयाऐवजी ते कदािचत चुकलेÐया अंतर िकंवा पळवाटा
तपासÁयास सुŁवात करतात. ते िशकÁयाची, वैयिĉक ŀĶ्या िवकिसत होÁयाची संधी
Ìहणून नवीन पåरिÖथती आनंदाने Öवीकारतात.
२. िनयंýण (Control):
िनयंýण Ìहणजे Âया Óयĉì Öवतःला ताणदायक घटनां¸या दयेवर अवलंबून असणारे
असहाÍय बळी Ìहणून पाहत नाहीत. ÂयामÅये अंतगªत िनयंýण-Öथानाचा (Internal
Locus of Control) समावेश होतो. ते आशावादी असतात आिण वैयिĉक समथªतेची
जाणीव (sense of personal power) अनुभवतात. Âयांना असा िवĵास असतो, कì ते
गोĶी Âयां¸या बाजूने घडवून आणू शकतात. Âयां¸यामÅये Öव-कायª±मतेची तीĄ जाणीव
(Sense of Self -Efficacy) असते, पण ते असावधान िकंवा अितसाहसी नसतात. ते
Âयां¸या िनयंýणाखाली नसलेÐया/ नसू शकलेÐया पåरिÖथती ओळखू शकतात आिण Âया
पåरिÖथतéवर िनयंýण ठेवÁयाचा ÿयÂन करÁयात Âयांचा वेळ आिण ऊजाª वाया घालवत
नाहीत. अशा पåरिÖथतीत , ते लविचक बनतात आिण आवÔयक असÐयास Âयांचे Åयेय
बदलतात. Âयांना Öवतःिवषयी असा िवĵास असतो, कì ते ताणदायक घटकांना ÿभावीपणे
हाताळू शकतात. ते Öवतःिवषयी¸या नकाराÂमक िवधानांचा इतरांपे±ा कमी वापर करतात.
३. वचनबĦता (Commitment):
वचनबĦता या कठोरते¸या ितसöया "सी" मÅये, जीवनातील उĥेश आिण अथाªची जाणीव
(sense of purpose and meaning) असणे समािवĶ आहे. हा गुणधमª असणाöया Óयĉì
थोड्याशा िदशेने जीवनात पुढे सरकून केवळ जगत नाहीत, तर Âयाऐवजी ते उÂकषª
साधतात. जर Âयांना कोणÂयाही समÖयांचा सामना करावा लागला तर ते Âयांना मोठ्या
योजनेतील लहान अडथळे मानतात आिण असहाÍय वाटून घेत नाहीत.
munotes.in

Page 102

िवकासाÂमक मानसशाľ
102 लविचकतेची पातळी (Level of Resilience):
लविचकता Ìहणजे अÂयंत ÿितकूल पåरिÖथतीचा सामना केÐयावर ÿितकार करणे, मात
करणे आिण ÿÂय±ात उÂकषª करणे यािवषयीची ±मता होय (िलपसेट आिण डेिमक,
२०१२).
लविचकता असणाöया युवा ÿौढांची काही वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे असून Âयांचा कल
या गोĶéकडे असतो:
• Öवभावातील सहजता ( Easy going),
• चांगÐया Öवभावाचे असणे (Good natured)
• चांगले सामािजक आिण संवाद कौशÐय (Social and Communication Skills)
असणे
• Öवतंý - असे वाटणे, कì ते Öवतःचे दैव घडवू शकतात आिण इतरांवर िकंवा
निशबावर अवलंबून नसणे.
• ते ºया पåरिÖथतीत आहेत आिण Âयां¸याकडे जे काही संसाधने आहेत Âयातून
सवō°म साÅय करणे.
५.४ तुÌही िवकासाचे मािहतीगार úाहक आहात का? (ARE YOU AN INFORMED CONSUMER OF DEVELOPMENT) जरी वेगवेगळे लोक सामना करÁयाची वेगवेगळी Óयूहतंýे वापरतात, संशोधकांनी तणाव
हाताळÁयासाठी काही सामाÆय मागªदशªक तßवे िदली आहेत (कÈलान, सॅलीस आिण
पॅटरसन, १९९३):
१. तणाव िनमाªण करणाöया पåरिÖथतीवर िनयंýण िमळवा:
पåरिÖथतीचा कोणÂयाही ÿकारे आपÐयावर पåरणाम होऊ देÁयाऐवजी पåरिÖथतीचा ताबा
¶या. उदाहरणाथª, जर तुÌहाला आगामी परी±ेमुळे तणाव जाणवत असेल तर काळजी
करÁयाऐवजी अËयास सुł करा.
२. धो³याला आÓहान Ìहणून पुÆहा पåरभािषत करा:
धोकादायक पåरिÖथतीमÅये अडकत जाÁयाऐवजी Âया पåरिÖथती¸या काही सकाराÂमक
बाजू शोधा. तुम¸या मनात असा िवĵास ठेवा, कì या आÓहानाÂमक पåरिÖथतीचा काही
चांगले फिलत असायलाच हवे.
३. सामािजक आधार शोधा:
कुटुंबातील सदÖय, िमý-मैिýणéबरोबर जोडले जा आिण बोला. तुÌही ÿिशि±त
समुपदेशकांĬारे हाताळलेली दूरÅवनी सहाÍयÿणाली (हेÐपलाइन) देखील वापł शकता. munotes.in

Page 103

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
103 ४. िशिथलीकरण तंýे (Relaxation Techniques) वापरा:
तणाव िनमाªण करणाöया पåरिÖथतीमुळे सिøय झालेली शारीåरक उ°ेजना कमी करा. काही
िशिथलीकरण तंýे ºयांचा वापर केला जाऊ शकतो ते Ìहणजे अतéिþय Åयान
(Transcendental Meditation), झेन (Zen) आिण योग, ÿगतीशील Öनायू
िशिथलीकरण ( Progressive Muscle Relaxation), खोल ĵास घेÁयाचे Óयायाम
(Deep Breathing Exercises) आिण अगदी संमोहन (Hypnosis).
५. िनरोगी जीवनशैली (Healthy Lifestyle) राखणे:
िनरोगी जीवनशैली ही आपÐया शरीराची नैसिगªक ÿितकार करÁयाची यंýणा मजबूत करते.
उदाहरणाथª, िनयिमत Óयायाम करणे, पौिĶक आहार घेणे, पुरेशी झोप घेणे आिण मī,
तंबाखू िकंवा इतर कोणÂयाही अंमली पदाथा«चे सेवन टाळणे.
६. ल±ात ठेवा कì कोणÂयाही तणावािशवाय जीवन अितशय िनरस असते:
तणाव हा आपÐया जीवनाचा एक नैसिगªक भाग आहे आिण जर आपण Âयाचा सामना
करायला िशकलो तर ते आनंददायक असू शकते. सवª ताणतणाव वाईट नाहीत. चांगला
ताण आिण वाईट ताण आहे. चांगला ताण वैयिĉक वाढीस चालना देऊ शकतो तर वाईट
ताण आपÐयाला खाली खेचू शकतो.
िवशेषतः, अनेक तंýांपैकì हबªटª बेनसन (१९९३) यांनी तयार केलेले एक तंý तणाव कमी
करÁयासाठी खूप ÿभावी असÐयाचे मानले जाते. या तंýाने खालील चरणांĬारे
िशिथलीकरण ÿितसाद िमळवÁयावर भर िदला :
१. ºया वेळी तुÌही हा Óयायाम कराल अशी आपÐया दैनंिदन िदनøमातील १० ते २०
िमिनटे ओळखा आिण िनिIJत करा. Âया कालावधीत आपले कोणतेही ल± िवचिलत
होणार नाही आिण तुमचे मन जीवनातील इतर मागÁया आिण कतªÓयांपासून मुĉ
आहे, याची खाýी करा.
२. आरामात आिण शांतपणे बसा आिण डोळे बंद करा. आपÐया Öनायूंना िशथील
(Relax) करा.
३. हा Óयायाम करÁयासाठी Öवतःला िविशĶ कालावधीसाठी वचनबĦ करा आिण या
कालावधीला िचकटून राहÁयाचा ÿयÂन करा. आपण कधीकधी घड्याळाकडे पाहó
शकता परंतु गजर (अलामª) लावू नका.
४. एक ल± शÊद िकंवा एक लहान वा³यांश िनवडा जो आपÐया वैयिĉक िवĵ
ÿणालीमÅये घĘपणे Łजलेला आहे. उदाहरणाथª, भारतात, बöयाचदा िहंदू धमाªचे
लोक, 'ओम' िकंवा Âयां¸या आवडीचा मंý जपणे िनवडतात.
५. हळूहळू आिण नैसिगªकåरÂया ĵास ¶या आिण आपÐया आवडीचा शÊद िकंवा वा³यांश
शांतपणे पुÆहा सांगा. munotes.in

Page 104

िवकासाÂमक मानसशाľ
104 ६. संपूणª Óयायामात, एक िनिÕøय वृ°ी ठेवा. आपण योµयåरÂया करत आहात कì नाही
याची काळजी कł नका , आपण िकती चांगले कामिगरी करत आहात. जर तुम¸या
मनात इतर िवचार आले तर ते येऊ īा आिण हळूवारपणे Âयांना जाऊ īा आिण
तुम¸या नामजपाकडे परत या.
७. जेÓहा तुÌही संपवता, तेÓहा एक िमिनट शांत बसा आिण मग हळूहळू तुमचे डोळे
उघडा. तुÌही उठÁयापूवê आणखी दोन िकंवा तीन िमिनटे बसा.
८. हा Óयायाम िदवसातून एकदा िकंवा दोनदा केला जाऊ शकतो.
५.५ सारांश या ÿकरणामÅये, आपण यावर जोर िदला कì पूवª-ÿौढÂवामÅये एखाīा Óयĉìचे शरीर,
वेदन, आरोµय अिधकतम ±मतेत असतात, परंतु काही वाढ अजूनही होत असते, िवशेषत:
म¤दूमÅये. लहान मुलां¸या तुलनेत, युवा ÿौढ कमी वारंवार आजारी पडतात आिण Âयां¸या
चांगÐया आरोµयामुळे खूप लवकर बरे होतात. तरीही ते धोका-मुĉ नाहीत. Âयां¸या
अहंकार-क¤िþत िवचारसरणीमुळे ते धोकादायक वतªनाला आिण अपघातांना अिधक बळी
पडतात. ते टोळीयुĦ आिण िहंसाचाराला बळी पडÁयाची अिधक श³यता असते, िवशेषत:
तłण पुŁष. आजकाल, ÖथूलÂव एक महामारी बनत आहे आिण सवª वयोगटातील लोकांना
घेरत आहे- अगदी लहान मुलांपासून ते वृĦ लोकांपय«त. Ìहणून, युवा ÿौढÂवात तसेच
जीवनातील नंतर¸या वषा«मÅये िनरोगी राहÁयासाठी, Âयांना योµय आहार आिण Óयायाम
अबािधतपणे करणे आवÔयक आहे. शारीåरक अडचणी असलेÐया युवा ÿौढांसमोर पूवªúह
आिण भेदभाव या मानिसक अडथÑयाशी लढÁयाचे आÓहान आहे. सावªजिनक िठकाणे या
लोकांना सहज उपलÊध नाहीत. Âयांना िश±ण आिण नोकöया ÿाĮ करÁयामÅये समÖया
आहेत. लोक Âयांना लहान बालक िकंवा कमी स±म Ìहणून वागणूक देतात. Âयांना हे
ल±ात येत नाही, कì Âयां¸या शरीरा¸या एका िविशĶ भागाला िदÓयांगता असते, अÆयथा ते
सामाÆय लोक आहेत आिण इतर कोणÂयाही सामाÆय Óयĉìला िदÐयाÿमाणे योµय आदर
आिण समथªनास पाý आहेत.
तणाव युवा ÿौढांना देखील Âयाच ÿकारे ÿभािवत करतो, जसा तो इतर वयोगटातील
लोकांना ÿभािवत करतो. आपण तणावा¸या शारीåरक, मानिसक आिण वतªनाÂमक
पåरणामांकडे पािहले आिण आपण तणावाचा सामना करÁयासाठी िविवध Óयूहतंýांवर चचाª
केली. यांपैकì काही Óयूहतंýे ÿभावी असतात, तर इतर मदतीपे±ा अिधक नुकसान
करतात. वेगवेगÑया Óयिĉमßवाचे लोक तणावामुळे वेगवेगÑया ÿकारे कसे ÿभािवत होतात
हे देखील आपण पािहले आहे. सरतेशेवटी, सवªसाधारणपणे तणावाचा ÿभावीपणे सामना
करÁयासाठी काही मागªदशªक तßवे िदली जातात.
५.६ ÿij १. पूवª-ÿौढÂवादरÌयान शरीर कसे िवकिसत होते आिण िनरोगी राहते याचे वणªन करा.
२. पूवª-ÿौढÂवामÅये िनरोगी आहार हा िवशेषतः महßवाचा का आहे, ते ÖपĶ करा. munotes.in

Page 105

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
105 ३. पूवª-ÿौढÂवामÅये शारीåरक िदÓयांगता असणारे लोक सामोरे जात असलेÐया
आÓहानांचे वणªन करा.
४. तणावाचे पåरणाम काय आहेत आिण ते कमी करÁयासाठी काय केले जाऊ शकते?
५.७ संदभª • Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life
Span. (8th Ed). India: Pearson India, Education services Pvt.Ltd
• Papalia, D. E., Olds, S. W., & Feldman, R. (2012). Human
Development.(12th Ed). McGraw Hill, international Edition

*****
munotes.in

Page 106

106 ६
पूवª-ÿौढावÖथा काळातील शारीåरक आिण
बोधिनक िवकास - II
घटक रचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ पåरचय
६.२ बोधिनक िवकास
६.२.१ उ°र-औपचाåरक िवचार
६.२.२ शायी¸या िवकासा¸या अवÖथा
६.३ बुिĦम°ा
६.४ महािवīालय : उ¸च िश±णासाठी मागªøमण करणे
६.४.१ उ¸च िश±णाचे लोकसं´याशाľ
६.४.२ महािवīालयीन समायोजन
६.४.३ िलंग आिण महािवīालयीन कतृªÂव
६.५ महािवīालय सोडून जाणे
६.६ सारांश
६.७ ÿij
६.८ संदभª
६.० उिĥĶ्ये हा घटक वाचÐयानंतर तुÌहाला याचे आकलन होऊ शकेल:
• पूवª ÿौढावÖथेदरÌयान होणारा बोधिनक िवकास
• उ°र-औपचाåरक िवचार ÿिøयेची संकÐपना
• िपयाजे आिण शायी यां¸या पूवª ÿौढावÖथेतील बोधिनक िवकासा¸या िसĦांतांमधील
िभÆनता
• बुिĦम°ेची संकÐपना
• महािवīालयीन िवīाÃया«ची लोकसं´याशाľ
• महािवīालयीन िवīाÃया«चे लोकसं´याशाľ आिण महािवīालय सोडून जाÁया¸या
उ¸च दराची कारणे.
munotes.in

Page 107

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
107 ६.१ ÿÖतावना पूवª-ÿौढÂवादरÌयान , वया¸या ३५ वषा«¸या जवळपास बोधन िÖथर होÁयास सुłवात होते.
पूवª-ÿौढÂव हा सापे±िवचारसरणीचा काळ आहे, ºयात तłण बरोबर िवŁĦ चूक या सवा«त
सोÈया मतांपे±ा अिधक गोĶéिवषयी जागłक होऊ लागतात. ते कÐपना आिण
संकÐपनांकडे बहòिवध बाजूंनी पाहÁयाची आिण एखाīा ÿijाची एकापे±ा अिधक बरोबर
(िकंवा चुकìची) उ°रे असू शकतात हे समजून घेÁयास सुłवात करतात. िवशेषीकरणाची
गरजेची पåरणती Óयावहाåरक िवचारसरणीमÅये-िवरोधाभास, अपूणªता, आिण इतर समÖया
यांचा Öवीकार करत असताना वाÖतव-जगाशी संबंिधत समÖया सोडिवÁयासाठी
तकªशाľाचा वापर करणे-यामÅये होते. अखेरीस, युवा ÿौढ हे िश±ण िकंवा Óयवसाय
यांपैकì एकामÅये एक ÿकारे कौशÐय िवकिसत करतात, जे पुढे समÖया-िनवारण कौशÐये
आिण सजªनशीलतेची ±मतेची गुणव°ा आणखी वाढवते. संशोधनाने असे सूिचत केले
आहे, कì आपण युवा ÿौढÂव गाठÐयानंतरही आपला म¤दू िवकिसत होणे सुł राहते. तो
िवशी¸या उ°राधाªपय«त वाढत राहतो. िवशेषत: पुवªअúखंड बाĻपटलाची वाढ होणे सुłच
असते. पुवªअúखंड बाĻपटल बोधिनक काय¥ करतो, जसे कì िनयोजन, आवेग िनयंýण
आिण िनणªय घेणे. या कालावधीमÅये मोटार वाहन अपघात, अंमली पदाथª, िहंसाचार,
इंटरनेट-Óयसन िकंवा तंबाखूचे Óयसन इÂयादी िवरोधक िनमाªण होऊ शकतात िकंवा यामुळे
लविचकता, Öवयंिनयंýण आिण Öवयंिनयमन (Öटाइनबगª,२०१४) यांसार´या सकाराÂमक
गुणधमा«चा िवकास होऊ शकतो.
६.२ बोधिनक िवकास ( COGNITIVE DEVELOPMENT) िपयाजे यांची अशी धारणा होती, कì ºया वेळी पौगंडावÖथेचा काळ संपतो, Âया वेळी
एखाīा Óयĉìची गुणाÂमक िवचारसरणी कमी-अिधक ÿमाणात पूणªपणे िवकिसत होते. ही
िवचारसरणी Âया¸या उवªåरत आयुÕयासाठी पुरेल इतकì असते. लोक अिधक मािहती जमा
कł शकतात आिण Âयांचे ²ान वाढवू शकतात, पण या मािहतीबĥल ते ºया ÿकारे िवचार
करतात ते पौगंडावÖथेनंतर बदलणार नाही. Âयांनी (िपयाजे यांनी) पौगंडावÖथे¸या
Öतरावरील िवचारसरणी¸या िवकासाला िवचारसरणीची औपचाåरक िøयाÂमक अवÖथा
(formal operational stage of thinking) असे संबोधले आहे.
६.२.१ उ°र-औपचारीक िवचार ( POST FORMAL THOUGHT) :
िगसेला लाबूवी-वेफ (१९८०) यांनी Óयावहाåरक िवचार आिण बोधिनक-भाविनक ि³लĶता
यांिवषयीचा िसĦांत मांडून जेन िपयाजे यां¸या बोधिनक िवकास-िसĦांताचा िवÖतार केला
आिण ÿौढÂवाला लागू केला. या िसĦांताने असा ÿचार केला, कì पूवª ÿौढÂवादरÌयान
िवचारसरणीचे Öवłप गुणाÂमकåरÂया बदलते. Âयांनी आपÐया िसĦांतामÅये या मुद्īावर
जोर िदला, कì केवळ औपचाåरक िøयेवर आधाåरत िवचारसरणी ही युवा ÿौढ सामोरे जात
असलेÐया मागÁया पूणª कł शकत नाहीत. संदिभªत घटक बोधनाÂमक िवकास कसा
ÿभािवत कł शकतात हे लाबूवी-वेफ यांनी सÿमाण दाखवून िदले. Âयांनी असे सांिगतले,
कì आपण खूप ि³लĶ समाजांमÅये राहत आहोत. पूवª-ÿौढ Óयĉéना ि³लĶतांमधून मागª
काढÁया¸या सतत वाढत असणाöया आÓहानांचा सामना करÁयासाठी िवशेषीकरण ÿाĮ munotes.in

Page 108

मानसशाľ
108 करणे आवÔयक आहे. िपयाजे¸या औपचाåरक िøयाÂमक अवÖथेĬारे सुचिवÐयाÿमाणे या
आÓहानाचा सामना केवळ तकªशाľासह केला जाऊ शकत नाही. Âयासाठी Óयावहाåरक
अनुभव, नैितक िनणªय आिण मूÐये (लाबूवी-वेफ, २००६, २००९) यांचीसुĦा आवÔयकता
आहे. लाबूवी-वेफ यांनी ठामपणे सांिगतले, कì ÿौढ Óयĉì वाÖतव -जगातील समÖयांचा
सामना करत असÐयामुळे ते काÐपिनक (िवचार) ते Óयावहाåरक (िवचार) िदशेने वाटचाल
करतात, आिण एकाच मागाªला जाणीवपूवªक समपªण करतात (गोÐडहॅबर, २०००). इतर
शÊदांत सांगायचे, तर ÿौढ पोरकट ÖवÈने बाजूला ठेवतात आिण वाÖतवावर ल± क¤िþत
करतात.
उ°र-औपचाåरक िवचार ही अिनिIJतता आिण िवसंगती, िवरोधाभास, अपूणªता आिण
तडजोडी यांना हाताळÁयाची ±मता आहे. ती तकªशाľाÓयितåरĉ अंत²ाªन आिण भावना
यां¸या आधारे ÿाĮ केली जाते. समÖया-िनराकरण हे ितचे वैिशĶ्य आहे. उ°र-औपचाåरक
िवचार अवÖथेत, एखादी Óयĉì कÐपनां¸या बाबतीत अिधक मुĉ आिण िनरपे± योµय
आिण अयोµयते¸या बाबतीत कमी िचंतीत असते.
पेरी¸या सापे±तावादी िवचारसरणी (Perry’s Relativistic Thinking):
पेरी (१९८१) यांची अशी धारणा आहे, कì युवा ÿौढÂवाचा काळ हा केवळ िविशĶ ²ानाचे
ÿािवÁयच नाही , तर जगाचे आकलन कłन घेÁयाचे मागª यांनीही िचÆहांिकत आहे.
महािवīालयीन िवīाÃया«ची बौिĦक आिण नैितकŀĶ्या होणारी वाढ कोणÂया मागा«नी होते,
याचा शोध घेÁयासाठी Âयांनी एक अËयास केला. Âयांनी उ¸चĂू महािवīालयात िशकणाöया
सुिशि±त िवīाÃया«चा नमुना घेतला आिण संशोधन करÁयासाठी मुलाखत पĦतीचा वापर
केला आिण असे आढळले, कì महािवīालयात ÿवेश घेत असणाöया िवīाÃया«¸या
जगािवषयी¸या ŀिĶकोनात Ĭैतवादी िवचारसरणी असते. इतर शÊदांत सांगायचे, तर
महािवīालयीन जीवना¸या सुłवातीला Âयांचा ÿÂयेक गोĶीिवषयी िवचार करÁयाचा कल
हा कृÕण-धवल, चांगले िकंवा वाईट, ¸या साठी िकंवा िवरोधात इÂयादी Öवłपात असतो.
पण जेÓहा नवी मािहती आिण कÐपना आिण इतरांची वैिवÅयपूणª िभÆन मते Âयां¸यासमोर
येतात, तेÓहा Âयांची Ĭैतवादी िवचारसरणी उ°र-औपचाåरक िवचारांसाठी मागª खुला करते.
Âयां¸या हळूहळू हे ल±ात येते, कì िवषयांना अनेक पैलू असू शकतात. ही बहòिवध
िवचारसरणी िश±कांकडे पाहÁया¸या Âयां¸या पĦतीत बदल घडवून आणते. िश±कांकडे
सवª उ°रे असावीत अशी Âयांची अपे±ा नसते आिण ते असे गृहीत धरायला लागतात कì
एखाīा िवषयावरील Âयांची Öवतःची िवचारसरणी बरोबर असू शकते, जर योµय ÿकारे
िवचार केला गेला आिण ती (िवचारसरणी) तकªशुĦ मतांवर आधाåरत असेल. पेरी यांनी
असे Ìहटले कì, यावłन हे ÖपĶ िदसून येते कì Âयांनी (िवīाÃया«नी) अशा अवÖथेत ÿवेश
केला आहे, ºयामÅये ²ान आिण मूÐये सापे±तावादी मानली जातात. Âयां¸या हे ल±ात
येते, कì िभÆन समाज , संÖकृती आिण Óयĉì यांचे मानक वेगवेगळे असू शकतात आिण ते
सवª एकसारखेच वैध असू शकतात. पेरी यां¸या अËयासावर एक सिम±ा अशी आहे कì,
Âयांचा नमुना केवळ उ¸चĂू महािवīालयातील सुिशि±त िवīाथê असÐयामुळे, Âयांचे
िनÕकषª अशा लोकांना लागू होऊ शकत नाहीत, जे बहòिवध ŀिĶकोनांचे पåर±ण करÁयात
ÿिशि±त नाहीत , Ìहणजेच ºयांनी उ¸च िश±ण घेतलेले नाही. पण पूवª ÿौढÂवादरÌयान
िवचारसरणीचा िवकास होत राहतो हे नाकारता येऊ शकत नाही. munotes.in

Page 109

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
109 युवा ÿौढां¸या हे ल±ात येऊ लागते, कì जीवन साधेसरळ नाही आिण Âयांनी वाÖतवा¸या
मयाªदांशी जुळवून घेÁयास िशकलेच पािहजे. िकशोरवयात ते कृÕण-धवल िनरपे±ते¸या
Öवłपात िवचार करÁयाची श³यता सवाªिधक असते, तर लाबूवी-वेफ यांनी सुचवले कì
ÿौढावÖथेत, युवा ÿौढ सातÂयाने संिदµध पåरिÖथतé¸या संपकाªत येत असतात आिण
Âयांना संिदµधता हाताळÁयास िशकायला हवे. Âयांनी तुलना करÁयासाठी समłपता/उपमा
आिण łपक अलंकार यांचा वापर करणे, समाजा¸या िवरोधाभासांना सामोरे जाणे आिण
पåरिÖथती¸या Óयिĉिनķ आकलनाचा वापर करणे िशकायला हवे. Âयां¸या हे ल±ात येऊ
लागते, कì वाÖतव जगातील घटनांमागील कारणे सूàम आहेत आिण अÖपĶ रंगा¸या
छटांमÅये रंगलेली आहेत. ते हे समजू शकतात, कì एका Óयĉìला जाणवलेले सÂय
इतरांसाठी खरे असू शकत नाही आिण जगािवषयी बहòिवध आिण एकाच वेळी अिÖतÂवात
असणारी मते आहेत. दुसöया बाजूस, औपचाåरक िøयाÂमक अवÖथेत, िकशोरवयीन
मुलांची अशी धारणा असते, कì ÿÂयेक समÖयेवर एकच उपाय असतो आिण तो उपाय
एकसार´या सवª पåरिÖथतéना लागू केला जाऊ शकतो. आता युवा ÿौढ िवसंवादी िकंवा
िभÆन कÐपनांना मानिसकŀĶ्या सामावून घेऊ शकतात आिण िविवध पåरिÖथतéचे फायदे
आिण तोटे यांचे सातÂयाने परी±ण कł शकतात. हे करÁयासाठी ते खूप मानिसक
लविचकता िवकिसत करतात. Âयां¸या हे ल±ात येते, कì जग कायम बदला¸या िÖथतीत
असते.
उ°र-औपचाåरक िवचार िसĦ करÁयासाठी लाबूवी-वेफ यांनी एक ÿयोग केला. ÿयुĉांची
वयोमयाªदा १० ते ४० वष¥ होती. Âयांना ÖपĶ तािकªक िनÕकषª असलेÐया कथा सादर
करÁयात आÐया. पण जर वाÖतव जगा¸या मागÁया आिण दबाव िवचारात घेतले, तर Âयाच
कथेचे अथªबोधन िविभÆन ÿकारे केले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, एक गोĶ अशी होती कì ,
एक जोडपं होतं. पती अित-मīपी होता, िवशेषत: सामािजक समारंभांना हजर असताना.
Âया¸या पÂनीला ते आवडले नाही आिण ितने Âयाला ताकìद िदली कì जर आणखी एकदा
तो मīपान कłन घरी आला तर ती Âयाला सोडून मुलांना ित¸याबरोबर घेऊन जाईल. ती
ताकìद िमळाÐयानंतर काही िदवसांनी नवरा Âया¸या कायाªलयातील एका समारंभाला
उपिÖथत राहतो आिण मīपान कłन घरी येतो. आता असा ÿij िनमाªण होतो, कì पÂनी
धमकì िदÐयाÿमाणे Âयाला सोडून जाते कì नाही?
या ÿयोगामÅये, िकशोरांनी असा अंदाज वतªिवला, कì पÂनी तÂकाळ मुलांसह घर सोडेल,
कारण ितने अगोदरच ताकìद िदलेली आहे. Âयांचे भाकìत पूणªपणे औपचाåरक िøयेमÅये
अंतभूªत असलेÐया तकाªवर आधाåरत होते. दुसरीकडे, युवा ÿौढांनी केवळ तकªशाľा¸या
आधारावर असा कोणताही िनÕकषª काढला नाही. Âयांनी असे भाकìत केले, कì जरी
पÂनीने ित¸या पतीला ताकìद िदली असली, तरीही वाÖतवात अशी अनेक बंधने िकंवा
गोĶी असू शकतील, ºयांचा ती घर सोडÁयाचा िनणªय घेÁयापूवê िवचार केला जाऊ शकेल.
उदाहरणाथª, जर पतीने ±मा मािगतली आिण ितला सोडून न जाÁयाची िवनंती केली तर ती
काय करेल? याकडे पाहÁयाची आणखी एक बाजू, Ìहणजे ितला खरोखरच िनघून जायचे
होते कì ती एक पोकळ धमकì होती ? ितला जाÁयासाठी एखादी पयाªयी जागा आहे का
आिण ितला आिथªक ÖवातंÞय आहे का? मुलांचे मत काय आहे? या सवª ÿijांची उ°रे
िनिIJत करतील , कì ती सोडून जाईल िकंवा नाही. हे सापे±तावादी िवचारसरणीचे एक
उदाहरण आहे, जे उ°र-औपचाåरक िवचा र-ÿिøयेचा एक भाग आहे. munotes.in

Page 110

मानसशाľ
110 ĬंĬाÂमक िवचारसरणी (Dialectical Thinking):
ही (िवचारसरणी) युिĉवाद, ÿितवाद आिण वादिववाद यांचे अिधमूÐयन आहे (बॅसेचेस,
१९८४). ĬंĬाÂमक िवचारसरणी¸याही हे ल±ात येते कì िनरपे± बरोबर िकंवा चुकìची अशी
कोणतीही उ°रे नाहीत आिण कधीकधी Âयासाठी तडजोड करणे आवÔयक असते. जॅन
िसनॉट (१९९८, २००९) यां¸या मते, उ°र-औपचाåरक िवचारवंत/ िवचारसरणी
अवलंबणाöया Óयĉì अमूतª, आदशª उपाय आिण वाÖतव-जगा¸या मयाªदा यांबाबतीत
Âयां¸या िवचारांची िदशा मागे-पुढे बदलू शकतात, जे उपाय यशÖवीपणे अंमलात
आणÁयासाठी ÿितबंध कł शकते. Âयांना समजते कì ºयाÿमाणे पåरिÖथतीची अनेक
कारणे असू शकतात, Âयाचÿमाणे अनेक उपाय असू शकतात.
ÿij असा िनमाªण होतो कì िकशोरवयापय«त लोकांना गोĶी बहòिवध ŀĶीकोनातून का पाहता
येत नाहीत. याचे एक कारण हे असू शकते कì, युवा ÿौढÂव ÿाĮ होईपय«त लहान मूल एका
अÂयंत संरि±त पयाªवरणात वाढते. लहान मुले आिण िकशोर यांचे समाज िविवध
अनुभवांपासून र±ण करतो, जेÓहा संÖकार±म मनांना हानी पोहोचू शकते याची जाणीव
होते. एकदा एखादी Óयĉìने युवा ÿौढÂव गाठले कì, Âयाला/ितला पालकां¸या
देखरेखीखाली राहÁयाची िकंवा िविवध गोĶéसाठी संमती घेÁयाची आवÔयकता नसते. ती
(Óयĉì) नवीन अनुभवां¸या संपकाªत येते. माý, िवशी¸या पूवाªधाªतही एखाīा Óयĉì¸या
म¤दूचा पूणª िवकास झालेला नसतो आिण िवशी¸या उ°राधाªपय«त सातÂयाने िवकिसत होत
राहतो. म¤दू नवीन मºजातंतूंची जोडणी िवकिसत करत राहतो आिण वापरात नसलेले मागª
बंद करतो. िवशेषत: म¤दूचा एक भाग - पुवाªúखंड/पूवª-अúखंड बाĻपटल तोपय«त पåरप³व
होत नाही, जोपय«त एखादी Óयĉì युवा ÿौढÂव ÿाĮ करत नाही. पुवª-अúखंड बाĻपटल हे
उ¸च-øमीय मानिसक काय¥, जसे कì िनयोजन करणे, िनणªय घेणे आिण आवेग िनयंýण
यांसाठी जबाबदार आहे. पåरणामी, युवा ÿौढांची मने नवीन अनुभवांसाठी अजूनही
िवÖतार±म आिण अनुकूलनीय असतात. उदाहरणाथª, िÓहिटंग आिण इतर (२०११) यांनी
असे िनदशªनास आणून िदले कì, वृĦ वया¸या तुलनेत युवा ÿौढ वयात एखादी नवी भाषा
िकंवा एखादे नवे वाī िशकणे अिधक सोपे असते.
६.२.२ शायी¸या िवकासा¸या अवÖथा ( Schaie’s Stages of Development) :
के. वॉनªर शायी (१९२८) यांनी उ°र-औपचाåरक िवचारांचा आणखी एक ŀĶीकोन िदला.
ÿौढÂवादरÌयान मािहतीचा वापर ºया ÿकारे केला जातो, यावर Âयांनी ल± क¤िþत केले
आिण असे सुचवले, कì ÿौढांची िवचारसरणी अवÖथां¸या एका Öथािपत नमुÆयाचे अनुसरण
करते. िपयाजे यां¸याÿमाणे Âयांनी नवीन मािहती िमळवÁयात आिण समजून घेÁयात कसे
बदल होतात याकडे Âयांनी ल± िदले नाही. शायी यांनी आपला िसĦांत तीन मु´य ÿijांवर
आधारला:
• कोणाला काय माहीत असणे आवÔयक आहे? हा ÿij िवकासा¸या सुłवाती¸या
अवÖथांमÅये, Ìहणजे अभªकावÖथा आिण पौगंडावÖथेदरÌयान ÿबळ असतो. या
अवÖथांमÅये आपण जीवन जगायला िशकत असतो आिण समाजात राहÁयासाठी
Öवत:ला तयार करत असतो. munotes.in

Page 111

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
111 • आपÐयाला आधीच माहीत असलेÐया गोĶéचा उपयोग कसा करावा? हा ÿij पिहÐया
ÿौढावÖथेत ÿभावी असतो. आपण अगोदरच िशकलेÐया कौशÐयांचे एकýीकरण
करत असतो आिण Âयांना सरावात ठेवत असतो.
• आपÐयाला काय िशकÁयाची गरज आहे? हा ÿij वृĦापकाळात ÿबळ असतो. या
अवÖथेत, आपले ल± िनिIJत ²ान ÿाĮ करÁया¸या उĥेशाकडे आिण भावी
िपढ्यांपय«त पोहोचवÁयासाठी ±मता िवकिसत करÁयाकडे असते.

आकृती ६.१: शायी यां¸या ÿौढ बोधनाÂमक िवकासा¸या अवÖथा
आपÐया जीवना¸या िविभÆन अवÖथांमधील या ÿबळ ÿijां¸या आधारे शायी Ìहणाले कì,
बोधिनक िवकास सात अवÖथांमÅये होतो. Âया अवÖथा पुढीलÿमाणे:
१. अिधúही (१८ वषा«खालील):
हा अवÖथा आपÐया संपूणª बाÐयावÖथेत आिण पौगंडावÖथेत ÿबळ असते. मािहती
ÿामु´याने भिवÕयातील वापरासाठी संúहीत केली जाते. खरे तर एखाīा Óयĉìला
भिवÕयातील उपøमांसाठी तयार करणे हे संपूणª िश±णासाठी िदलेले कारण आहे.
२. संपादन अवÖथा (वया¸या २० ते ३० वषा«¸या दरÌयान):
ही अवÖथा पौगंडावÖथे¸या अंतापासून (वय १९ ते २० वष¥) सुł होते आिण पूवª-
ÿौढÂवापय«त (३० ते ३१ वषा«पय«त) सुł राहते. भिवÕयातील वापरासाठी मािहती संúिहत
करÁयाऐवजी आता ल± मािहती¸या वतªमान उपयोगावर क¤िþत असते. शायéनी असे
Ìहटले, कì या अवÖथेत युवा ÿौढ संपादन करÁया¸या अवÖथेत असतात. ते Âयांची
बुिĦम°ा दीघªकालीन वैयिĉक उिĥĶ्ये, जसे कì कåरअर, कुटुंब आिण समाजासाठी
योगदान साÅय करÁयासाठी लागू करतात. ते मािहतीचा उपयोग समÖया िनराकरण
करÁयासाठी आिण इĶतमीकरण साÅय करÁयासाठी करतात. Âयांना समÖयांना सामोरे
जावे लागते आिण Âयांचे िनराकरण करावे लागते, जे Âयां¸या जीवन दीघªकाळासाठी munotes.in

Page 112

मानसशाľ
112 ÿभािवत कł शकते, उदाहरणाथª कोणÂया ÿकार¸या कामाचा Öवीकार करावा आिण
कोणाशी लµन करावे.
३. जबाबदारीची अवÖथा (वया¸या ३० ते ४० वषा«दरÌयान):
ही अवÖथा पूवª-ÿौढÂव आिण मÅय ÿौढÂव यां¸या उ°राधाªतील अवÖथांपासून Ìहणजे
वया¸या ३१ ते ४० वषा«दरÌयान सुł होतो आिण पूवª-वृĦÂवा¸या पूवाªधाªपय«त, Ìहणजेच
वया¸या ६० वषा«पय«त िटकतो. या अवÖथेत मÅयमवयीन ÿौढ ÿामु´याने आपले कुटुंब
आिण Óयवसायाचे संर±ण आिण संवधªन यांबाबत िचंतीत असतात. हे असे वय असते,
ºयात युवा ÿौढांनी Öवत:¸या वतªनावर देखरेख ठेवÁयासाठी आवÔयक बोधिनक
कौशÐयांमÅये ÿािवÁय िमळवलेले असते आिण Ìहणून एका िनिIJत अंशी वैयिĉक ÖवातंÞय
िमळवलेले असते. ही ÿौढÂवातील बोधिनक कौशÐये आवÔयक आहेत, कारण कुटुंबातील
इतर Óयĉì आिण नोकरी आिण समुदायातील जबाबदाöया वाढतात.
४. कायªकारी अवÖथा (वया¸या ४० ते ६० वषा«दरÌयान):
मÅय-ÿौढावÖथे¸या उ°राधाªत, सवªच नाही, तर केवळ काही लोक कायªकारी अवÖथेत
ÿवेश करतात. ते Óयापक ŀĶीकोनाचा अवलंब करतात आिण जग, समाज आिण राजकारण
यांबĥल अिधक िचंतीत होतात. ते बहòिवध Öतरांवर ि³लĶ नाते-संबंध हाताळतात. येथे
नमूद करÁयासारखी सवा«त महßवाची गोĶ ही, कì कायªकारी अवÖथा संकुिचतåरÂया
वयोमानावर आधाåरत नाही. जरी ही अवÖथा सामाÆयतः मÅय -ÿौढÂवा¸या उ°राधाªत सुł
होत असली, तरीही याला काही अपवाद आहेत. काही लोक Âयां¸या वया¸या ितशी¸या
(३० Óया वषाª¸या) उ°राधाªत आिण चाळीशी¸या (४० Óया वषाª¸या) पूवाªधाªत नेतृÂवा¸या
भूिमका िÖवकारतात. सैĦांितकŀĶ्या जरी कायªकारी अवÖथा वया¸या ६० वषा«पय«त समाĮ
होत असली, तरीही काहéसाठी ती Âयां¸या वया¸या स°रीत (७० वष¥) आिण ८० Óया
वषा«तही सुł राहते. आयुमाªन वाढÐयामुळे आिण काही देशांमÅये, जसे कì अमेåरका,
सेवािनवृ°ी¸या वयाचा िवचार िवलंिबत िकंवा रĥ झाÐयामुळे, अनेक Óयावसाियकांसाठी
कायªकारी अवÖथा वृĦापकाळापय«त वाढते.
५. पुनस«किलत अवÖथा (वया¸या ५० ते ६० वषा«दरÌयान):
हा उ°र-ÿौढÂवाचा काळ असतो. या अवÖथेत ल± वैयिĉकŀĶ्या अथªपूणª असणाöया
कामांवर क¤िþत असते. हे असे वय आहे, िजथे एखाīा Óयĉìची मोठ्या ÿमाणात ²ानÿाĮी
करÁयाची गरज घटते. अशा िनणªयांवर देखरेख ठेवÁयाची गरज नसते, ºयांचा दीघªकालीन
दूरगामी पåरणाम होऊ शकतो. अÐपावधीत भिवÕय अिधक असÐयासारखे वाटते.
कायªकारी देखरेखदेखील कमी महÂवाची असते, कारण वया¸या ५८ िकंवा ६० Óया
वषाªपय«त लोक िनवृ° होतात. शायी (१९७७-१९७८) यांनी असे Ìहटले कì, ही ती
अवÖथा आहे, ºयामÅये "मला काय माहीत असावे?" या बाÐयावÖथेतील ÿijाचे संøमण
"मला जे माहीत आहे Âयाचा उपयोग मी कसा करावा?" या ÿौढÂवातील ÿijाĬारे "मला का
माहीत असावे/ मी का माहीत कłन ¶यावे?" या जीवना¸या उ°राधाªतील ÿijामÅये होते.
ही पुनस«कलन/पुनस«किलत अवÖथा एåरकसन (१९६३) यां¸या अहं समúता या
अवÖथेसारखीच आहे. या अवÖथेसाठी Óयĉéचे ŀिĶकोन, ÖवारÖय आिण मूÐये यांचे munotes.in

Page 113

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
113 एकýीकरण होणे आवÔयक असते. ºयेķ लोक Âयां¸यासाठी िनरथªक असणाöया कामांमÅये
वेळ वाया घालवÁयाची श³यता कमी असते. या अवÖथेमÅये ल± संभाÓय समÖयांचे
िनराकरण करÁयाचे माÅयम Ìहणून ²ानÿाĮी करÁयावर क¤िþत केले जात नाही. Âयाऐवजी
Óयĉìला िवशेषत: ºयामÅये ÖवारÖय असू शकते, अशा एखाīा िविशĶ मुद्īासाठी मािहती
वापरÁयावर ल± क¤िþत केले जाते. Âयांना (Óयĉéना) असे मुĥे हाताळÁयात कमी ÖवारÖय
आिण संयम असतो, जे Âयां¸या जीवनाशी Âवåरत जोडलेले नसतात. उदाहरणाथª, डोनाÐड
ůÌप यां¸यावर महािभयोग चालवावा कì नाही, हा अमूतª मुĥा अमेåरकेत राहत नसलेÐया
वृĦ Óयĉìसाठी कमी िचंतेचा असू शकतो. वृĦ Óयĉì सरकार देऊ शकेल अशा मोफत
आरोµय िवमा पॉिलसीबĥल अिधक िचंतीत असेल.
६. पुनस«घटनाÂमक अवÖथा (वया¸या ६० ते ६५ वषा«दरÌयान):
ही एक सावªिýक अवÖथा आहे, जी बहòतांशी औīोिगक समाजांत उĩवते. ही अशी अवÖथा
आहे, ºयामÅये लोक Âयां¸या जीवनाचे पुनस«घटन करÁयासाठी खूप पåर®म करतात.
Âयां¸या पूवê¸या कुटुंब-संगोपना¸या जबाबदाöया आिण नोकरी-संबंिधत जबाबदाöया यांची
जागा जीवनाचा अथªपूणª मागोवा घेतो. आता पुनस«घटना अवÖथेत, सेवािनवृ°ीमÅये ÿवेश
करणारे लोक Âयांचे जीवन आिण बौिĦक ऊजाª यांचे असे अथªपूणª शोध घेÁयासाठी
पुनस«घटन करतात, जे Âयां¸या सवेतन (पगारी) कामाची जागा घेतात. औīोिगक समाजात
िनवृ°ीनंतर¸या उवªåरत १५ ते ३० वषा«¸या जीवन-वैिशĶ्यांसाठी एखाīा Óयĉìची
संसाधने कशी िटकतील, याचे बहòतेक लोकांसाठी िनयोजन करÁयासाठी उपøम िनद¥िशत
केले जातात (िÖमथ, १९९६). हे िनयोजन आवÔयक आहे, कारण वाढÂया ±ीणपणा¸या
पाĵªभूमीवर उ¸च दजाªचे जीवन सुिÖथतीत ठेवÁयासाठी एखादी Óयĉì इतरांवरील
अवलंिबÂवाची अपे±ा करते. एखादी Óयĉì ितचे घर बदलÁयाचा, दुसöया शहरात
Öथानांतåरत होÁयाचा, इ¸छापý तयार करÁयाचा िकंवा ÂयामÅये बदल करÁयाचा िनणªय
घेऊ शकते आिण दोÆही कौटुंिबक आिण अितåरĉ कौटुंिबक आधार ÿणाली¸या अंितम
उपलÊधतेची खाýी कł शकते. या िøयांना जबाबदारी¸या अवÖथेतील बोधिनक
वैिशĶ्यांची आवÔयकता भासत राहते, पण या िøयांची उिĥĶ्ये Óयĉìचे कुटुंब िकंवा
संघटना यां¸या गरजांपे±ा ित¸या वतªमान आिण भिवÕयातील वैयिĉक गरजांकडे अिधक
अिभमुखीत असतात. काम आिण कुटुंबाचे संगोपन यांत ऊजाª खचª करÁयाऐवजी लोक
आता Âयांचा वेळ आिण संसाधने इतर अथªपूणª पयाªवरण, जसे कì सवडी¸या वेळेतील
िøया, ÖवयंसेवकÂव आिण Óयापक नातेसंबंधां¸या जाÑयातील सहभाग यांसाठी
पुनस«घिटत करतात. यामागील उिĥĶ्य जीवना¸या अखेर¸या वषा«दरÌयान जीवनाचा दजाª
जाÖतीत जाÖत वाढवणे तसेच पुढील िपढीवर ओझे न बनणे (लॉटन,१९९७) हा आहे.
या पुनस«घटनाÂमक अवÖथेसाठी बोधिनक कायª±मतां¸या उ¸च पातळीची आवÔयकता
असते. केवळ उ¸च बोधिनक कायª±मताच नÓहे, तर लविचक बोधिनक शैली असणे,
िनवृ°ीनंतर आपÐया जीवनाचे संदभª आिण आशय यांची पुनरªचना करÁयास स±म असणे
हेदेखील महÂवाचे असते. लविचकतेचा अथª आपÐया संसाधनांवरील िनयंýण सोडून देणे
आिण आपले ÖवातंÞय अंशतः Âयागणे असाही होतो (शायी, १९८४, १९९६). यात
मािहती ÿाĮ करÁया¸या िøयेत घट करणे आिण भाविनक िनयमनाचे महßव वाढिवणे
याचादेखील समावेश होतो. munotes.in

Page 114

मानसशाľ
114 ७. वारसा िनिमªती अवÖथा (वया¸या ६५ वषा«पे±ा अिधक - अखेरपय«त):
जीवना¸या अंताजवळ, ÿगत वृĦापकाळात लोकांचे मन ÖपĶ पण शरीरे ±ीण असतात.
वारसा िनिमªती अवÖथा Öवत: िकंवा उपचारकÂयाªने जीवन पुनरावलोकन करÁयासाठी
घडवून आणलेÐया ÿयÂनांĬारे सुł होऊ शकते. यामÅये अÂयंत सा±र आिण सावªजिनक
िकंवा Óयावसाियक जीवनात यशÖवी असलेÐया लोकांसाठी बरेचदा आÂमचåरý िलिहणे
िकंवा Âयात सुधारणा करणे (िबरेन, १९९५) अशा िøयांचा समावेश असतो. सावªजिनक
िकंवा Óयावसाियक जीवनात यशÖवी असणारे लोक Ìहणजे ते, जे असा िवचार करतात कì
Âयांचे जीवन िलिहÁयायोµय आहे आिण इतरांना ÖवारÖय िनमाªण करणारे आहे. आÂमचåरý
िलिहÁयासाठी दीघªकालीन Öमृती, शािÊदक कौशÐये आिण भूतकाळातील घटनांवर िचंतन
करणे आवÔयक आहे. भूतकाळातील घटनांचे िचंतन करणे यामÅये घटनांचे सामािजक-
भाविनक महßव आिण Âया घटनांमÅये सहभागी इतर लोक यांĬारे ÿभािवत झालेले िनणªय
समािवĶ असतात.
यामÅये आणखी काही िनयिमत वारस आहेत. उदाहरणाथª, ते बि±सपाý मालकì ह³कां¸या
रचना/मांडणीसाठी सूचना तयार कł शकतात, अंÂयसंÖकाराची ÓयवÖथा कł शकतात
िकंवा शाľीय संशोधनासाठी Âयांची शरीरे दान करÁया¸या सूचना देऊ शकतात,
एखाīा¸या इ¸छापýाची अंितम उजळणी कł शकतात, मौिखक इितहास उपलÊध कł
शकतात िकंवा पुढील िपढीसाठी कौटुंिबक िचýे आिण वारसा ÖपĶ कł शकतात. या सवª
कामांमÅये सामािजक-भाविनक आिण आंतरवैयिĉक संबंध संदभाªअंतगªत बोधिनक
कायª±मतांचा समावेश असतो. अखेरीस, हे ÖपĶ आहे कì शायी यांचा बोधिनक
िवकासाबĥलचा ŀĶीकोन यावर भर देतो, कì िपयाजे यांनी ÿÖतािवत केÐयाÿमाणे
िकशोरवयात बोधिनक बदल थांबत नाही. वाÖतिवक पाहता, ल±णीय बदल आजीवन होत
राहतात. हेदेखील अधोरेिखत होते, कì या िवकासाÂमक अवÖथांची अनुøमीय ÿिøया
महÂवाची आहे; Âया ºया कालøमीय वयामÅये उĩवतात ते वय महßवाचे नाही. या
बोधिनक बदलांची सुłवात िविभÆन समाजात आिण िभÆन बौिĦक कायª±मता आिण
वैयिĉक ÓयÖतता असणाöया Óयĉéसाठी िभÆन असू शकते.
६.३ बुिĦम°ा (INTELLIGENCE) आपण बोधिनक िवकासाबĥल बोलत आहोत. मानसशाľ² सामोरे जात असलेला मूलभूत
ÿij Ìहणजे बुिĦम°ा Ìहणजे काय? बुिĦम°ा Ìहणजे काय याबĥल मानसशाľ²ांमÅये
बरेच मतभेद आहेत. चाÐसª Öपीअरमन यांनी Âयाची Óया´या सावªिýक ±मता Ìहणून केली,
तर लुई एल. थÖटªन यांनी ितला इतर अनेक ±मता, जशा कì शािÊदक आकलन , युिĉवाद,
संवेदन वेग, सं´याÂमक ±मता, शÊद ÿवािहता , संबंिधत Öमृती आिण अिभ±ेýीय
ŀÔयीकरण यांचे िम®ण मानले. गाडªनर यांनी बहòिवध बुिĦम°ेचा िसĦांत मांडला आिण
आठ ÿकार¸या बुिĦम°ा-ŀÔय-अिभ±ेýीय बुिĦम°ा, शािÊदक-भािषक बुिĦम°ा, तकªशुĦ-
गिणतीय बुिĦम°ा, काियक-गितबोधक बुिĦम°ा, आंतरवैयिĉक बुिĦम°ा, सांगीितक
बुिĦम°ा, अंतव¨यिĉक बुिĦम°ा आिण ÿकृितवादी बुिĦम°ा-यांचे वणªन केले. आधुिनक
उपगम असे सुचिवतो, कì बुिĦम°ेमÅये िशकÁयाची आिण ²ानाचा उपयोग करÁयाची,
समÖया ओळखÁयाची आिण Âयां¸यावरील उकल शोधÁयाची ±मता समािवĶ आहे. यात munotes.in

Page 115

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
115 तकªशाľ, युिĉवाद आिण िनयोजन यांचा समावेश आहे. रॉबटª Öटनªबगª यांनी बुिĦम°ेची
Óया´या "एखाīा Óयĉì¸या जीवनाशी िनगडीत वाÖतव -जगातील पयाªवरणाची िनवड आिण
जडणघडण यां¸या िदशेने िनद¥िशत असणारी मानिसक िøया" (Öटनªबगª,१९८५) अशी
केली. याचा अथª असा, कì Óयĉì आजीवन ित¸या पयाªवरणीय बदलांना िकती चांगÐया
ÿकारे हाताळते, ते Ìहणजे बुिĦम°ा. Âयांची अशी धारणा होती, कì गाडªनर यांनी नमूद
केलेÐया बुिĦम°े¸या काही ÿकारांचे खरे पाहता बुिĦम°ा याऐवजी Öवतंý ÿितभा Ìहणून
वगêकरण केले जाऊ शकते. Âयांनी "यशÖवी बुिĦम°ा" ही संकÐपना ÿÖतािवत केली
आिण एका िविशĶ ÿकार¸या बुिĦम°े¸या मूÐयांकनाची रचना केली, जे पारंपाåरक
बुद्Åयांक चाचÁयांĬारे मापन केÐया जाणाöया बुिĦम°े¸या ÿकारा¸या तुलनेत भिवÕयातील
यशाला अिधक ÿभािवत कł शकते.
Öटनªबगª यांचा बुिĦम°ेचा िýिमतीय िसĦांत (Stenberg’s Triarchic theory of
intelligence) :
Öटनªबगª यांनी असे Ìहटले, कì मना¸या कायाªत अनेक घटकांचा समावेश होतो. हे घटक
खालीलÿमाणे आहेत:
संच-घटक (Metacomponents): संच-घटक या समÖया -िनराकरण करÁयासाठी आिण
िनणªय घेÁयासाठी वापरÐया जाणाöया कायªकारी ÿिøया आहेत. Âया मनाला कसे वागावे हे
सांगतात. Âयांना कधीकधी 'होमन³युलस' - आपÐया डो³यात असणारी एक आकाराने खूप
लहान असणारी काÐपिनक Óयĉì जी आपÐया कृतéना िनयंिýत करते - असे संबोधले
जाते.
कृती घटक (Performance compone nts): कृती घटक Âया ÿिøया आहेत ºया खरे
पाहता संच-घटकांनी सांिगतलेÐया िøया पार पाडतात. या मूलभूत ÿिøया आहेत, ºया
आपÐयाला अशी कामे करÁयास परवानगी देतात, जसे कì आपÐया दीघªकालीन
Öमृतीतील समÖया जाणून घेणे, पदाथª/वÖतूंमधील संबंध जाणून घेणे आिण ते संबंध दुसöया
अटé¸या संचाला लागू करणे.
²ान - अिधúहण घटक ( Knowledge – acquisition components): या
घटकांचा उपयोग नवीन मािहती ÿाĮ करÁयासाठी केला जातो. ते अशी काय¥ करतात
ºयात असंबĦ मािहतीतून िनवडकपणे मािहती िनवडणे समािवĶ असते. या घटकांचा
उपयोग Âयांनी संकिलत केलेÐया मािहती¸या िविवध तुकड्यांची िनवडकपणे संयोजन
करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. ÿितभावंत Óयĉì या घटकांचा उपयोग करÁयात पारंगत
असतात, कारण Âया अिधक वेगाने नवीन मािहती िशकÁयास स±म असतात.
जरी मूलभूत मािहती ÿिøया घटक एकच असले, तरीही िविभÆन ÿसंग आिण िविभÆन काय¥
यांसाठी िविभÆन ÿकारची बुिĦम°ा आवÔयक असते. Ìहणून Öटनªबगª यांनी बुिĦम°ेचे तीन
वेगळे उपिसĦांत आहेत, असा ÿÖताव मांडला. ते खालीलÿमाणे आहेत:
munotes.in

Page 116

मानसशाľ
116 १) घटक/ िवĴेषणाÂमक उपिसĦांत (The Componential/ Analytical Sub
theory):
घटक भागामÅये समÖयांचे, िवशेषतः अशा समÖया ºयांमÅये अतािकªक वतªनाचा समावेश
असतो, Âयांचे िनराकरण करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया ÿद°ाचे िवĴेषण करÁयासाठी
समािवĶ असणाöया मानिसक घटकांचा समावेश असतो. Âयात सूýांची िनवड आिण Âयांचा
उपयोग करणे, समÖया-िनराकरण करÁया¸या योµय Óयूहतंýांची िनवड करणे आिण
सवªसाधारणपणे, भूतकाळात िशकलेÐया गोĶéचा उपयोग करणे या ±मतांचा समावेश होतो.
केवळ अशा ÿकार¸या Óयĉì Öवत:¸या अिĬतीय कÐपना िनमाªण करÁयात िततकेसे
पारंगत नसतात.
२) अनुभवाÂमक / सजªनशील उपिसĦांत (The Experiential / Creative Sub
theory):
हा बुिĦम°ा, लोकांचा पूवाªनुभव आिण नवीन पåरिÖथतीचा सामना करÁयाची Âयांची ±मता
यां¸यातील संबंधांना संबोिधत करतो. ही अवÖथा ÿामु´याने एखादे काम कसे पåरिचत
आहे हे िवचारात घेऊन िकती चांगÐया ÿकारे केले जाते या¸याशी संबंिधत आहे. Öटनªबगª
यांनी अनुभवाची भूिमका दोन भागांमÅये िवभागली: नािवÆय आिण Öवयंचलन. एखादी
नवीन पåरिÖथती ती असते, जी एखाīा Óयĉìने यापूवê कधीही अनुभवलेली नसते. हे
मुलतः अंतŀªĶीला संबोिधत करते, जी लोकांना Âयांना आधीच माहीत असलेÐया गोĶéचा
नवीन पåरिÖथती आिण वÖतुिÖथतéशी जोडले जाÁयास परवानगी देते. Öवयंचलन हे Âया
ÿिøयेस संबोिधत करते, जी अनेकदा कृतीत आणली गेली आहे आिण जी कमी िवचारांसह
िकंवा कोणÂयाही अितåरĉ िवचारांिशवाय केली जाऊ शकते. एकदा एखादी ÿिøया
Öवयंचिलत झाली, कì ती इतर ÿिøयांसह समांतर चालू शकते. नािवÆय आिण
Öवयंचलनाशी िनगडीत एकमेव समÖया Ìहणजे एका घटकात कुशल असणे हे Óयĉì इतर
घटकांतही तº² असेल याची हमी देत नाही.
३) पåरिÖथतीजÆय / Óयावहाåर क उपिसĦांत (The Contextual / Practical Sub
theory):
हा पåरिÖथतीस अनुłप ते साÅय करÁयामÅये समािवĶ असणाöया मानिसक िøयांशी
संबंिधत आहे. अनुकूलन, घडण आिण िनवड या तीन ÿिøयांĬारे Óयĉì Âया Öवत: आिण
Âयांचे पयाªवरण यां¸यामÅये एक आदशª जुळणी िनमाªण करतात. या ÿकार¸या बुिĦम°ेला
अनेकदा "Öůीट Öमाटª" ("रÖÂयावरील चलाख") असे संबोधले जाते. इतर शÊदांत सांगायचे
तर, दैनंिदन, वाÖतव-जगा¸या पयाªवरणा¸या मागÁयांना सामोरे जाताना लोक दाखवत
असलेÐया यशाची ®ेणी Âयात समािवĶ असते. उदाहरणाथª, नोकरीवरील Óयावसाियक
मागÁयांशी जुळवून घेÁयासाठी (Öटनªबगª,२००५). ÓयावहाåरकŀĶ्या ÿितभावंत लोकांकडे
कोणÂयाही पåरिÖथतीत यशÖवी होÁयाची अितउ°म ±मता असते. आकृती ६.२ आिण
६.३ पहा. Öटनªबगª हेदेखील कबूल करतात कì एखाīा Óयĉìला या तीनपैकì केवळ एका
बुिĦम°ेत उÂकृĶता असणे मयाªिदत नाही. अनेक लोकांकडे या ितघांचे एकýीकरण असू
शकते आिण ितÆही बुिĦम°ांची उ¸च पातळी असू शकते. munotes.in

Page 117

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
117

आकृती ६.२: िýिमतीय िसĦांत घटक

आकृती ६.३: िýिमतीय िसĦांत
Óयावहाåरक आिण भाविनक बुिĦम°ा (Practical and Emotional
Intelligence):
Öटनªबगª यांनी असे Ìहटले, कì जर तुÌहाला तुम¸या कारिकदêत यशÖवी Óहायचे असेल, तर
तुम¸याकडे उ¸च Óयावहाåरक बुिĦम°ा असणे आवÔयक आहे. शै±िणक ±ेýात यशÖवी
होÁयासाठी आवÔयक असलेÐया बुिĦम°ेपे±ा Óयावहाåरक बुिĦम°ा पूणªपणे िभÆन आहे
(Öटनªबगª आिण इतर,१९९७).
Öटनªबगª यांनी असा भेद केला आहे, कì शै±िणक यश ÿामु´याने वाचन आिण ऐकÁयातून
येते, तर Óयावहाåरक बुिĦम°ा ÿामु´याने िनरी±ण आिण इतरांचे अनुकरण यांतून येते.
उ¸च Óयावहाåरक बुिĦम°ा असणाöया लोकांमÅये चांगली सामािजक कौशÐये असतात
आिण ते अगदी नवीन पåरिÖथतीसुĦा ÿभावीपणे हाताळÁयास स±म असतात. ते Âयां¸या
पूवाªनुभवां¸या आधारे लोक आिण पåरिÖथती अंतŀªĶीने समजू शकतात. munotes.in

Page 118

मानसशाľ
118 दुसरीकडे, भाविनक बुिĦम°ा हा अशा कौशÐयांचा संच आहे, ºयांत अचूक मूÐयांकन,
मूÐयमापन, अिभÓयĉì आिण भावनांचे िनयमन समािवĶ आहे. उ¸च भाविनक बुिĦम°ा
असलेले लोक इतर लोकांशी चांगले जुळवून घेऊ शकतात. ते हे समजू शकतात, कì इतर
लोकांना काय वाटत आहे आिण ते काय अनुभवत आहेत आिण इतरां¸या गरजांनुसार
ÿितसाद देऊ शकतात. एखाīा Óयĉì¸या वैयिĉक आिण कारकìदê¸या यशात भाविनक
बुिĦम°ा हा एक महßवाचा घटक आहे.
कÐपकता: नािवÆयपूणª िवचार (Creativity: Novel Thought):
असे िदसून आले आहे, कì सुÿिसĦ कलाकारांनी Âयां¸या महßवपूणª कलाकृतéची िनिमªती
Âयां¸या पूवª-ÿौढÂवामÅये केली आहे (डेिनस, १९६६अ). ÿij असा मनात येतो, कì पूवª-
ÿौढÂवानंतर ÿितभावंत लोकां¸या सजªनशीलतेचे काय होते? सेनōफ मेडिनक (१९६३) या
मानसशाľ²ाने असे Ìहटले कì, पåरचयामुळे सजªनशीलतेचा गळा घोटला जातो, हे
'पåरचयामुळे साचेबंदता िनमाªण होते' असे आहे. एखाīा Óयĉìला एखाīा िवषयाबĥल
िजतकì अिधक मािहती असेल, िततकì ती Âया ±ेýात सजªनशील असÁयाची श³यता कमी
असते. या तािकªकते¸या आधारे, असे Ìहणता येईल, कì सजªनशीलता ही पूवª-
ÿौढÂवादरÌयान ित¸या िशखरावर असते, कारण ÓयावसाियकŀĶ्या सामना केलेÐया
बöयाचशा समÖया Âयां¸यासाठी नािवÆयपूणª असतात. जसजसे लोक समÖयांशी पåरिचत
होतात, तसतशी Âयां¸या सजªनशीलतेमÅये बाधा येते. परंतु, असे अनेक लोक आहेत, जे
जीवना¸या अगदी उ°ाधाªपय«त आपÐया उÂपादन±मते¸या िशखरावर पोहोचत नाहीत.
उदाहरणाथª, वया¸या अंदाजे ७० Óया वषêदेखील चाÐसª डािवªन आिण जेन िपयाजे अजूनही
ल±णीय ÿभावशाली कायाªने योगदान करत होते आिण िपकासो Âया¸या वया¸या अगदी
नÓवदीमÅये (९० Óया वषा«त) देखील िचýकला करत होते. सायमÆटन (२००९) यांनी
असे नमूद केले, कì मानवांमÅये उÂपादन±मता संपूणª ÿौढावÖथेत बöयापैकì िÖथर राहते.
हे असे दशªिवते, कì सजªनशीलतेचे असे कोणतेही सुसंगत िवकास नमुने नसतात.
आपण सजªनशीलतेचे िवकासाÂमक नमुने पाहÁयापूवê, सजªनशीलता Ìहणजे काय असा ÿij
उĩवतो. सजªनशीलतेची Óया´या 'नािवÆयपूणª मागा«नी ÿितसाद िकंवा कÐपना यांचे केलेले
संयोजन' अशी केली जाते. माý, नािवÆयपूणª Ìहणजे काय याची Óया´या एका Óयĉìपासून
दुसöया Óयĉìसाठी िभÆन असते आिण Ìहणूनच िविशĶ वतªन ÖपĶपणे सजªनशील Ìहणून
ओळखणे कठीण असते.
काही मानसशाľ²ांची अशी धारणा आहे, कì सजªनशीलते¸या महßवा¸या घटकांपैकì एक
Ìहणजे एखाīा Óयĉìची जोखीम घेÁयाची इ¸छा, ºयाची पåरणती जाÖत मोबदÐयात होऊ
शकते. Öटनªबगª आिण इतर (२००२) यांनी असे Ìहटले होते, कì सजªनशील लोक हे शेअर
बाजारातील गुंतवणूकदारांसारखे आहेत, जे 'कमी खरेदी करा आिण जाÖत िवøì करा' या
िनयमाचे पालन करतात. Âयाचÿमाणे, सजªनशील लोक अशा कÐपना िवकिसत करतात
आिण Âयांचे समथªन करतात, ºया असामाÆय असतात िकंवा चुकì¸या मानÐया जातात
(कमी खरेदी करणे). ते असे गृहीत धरतात, कì हळूहळू इतरांना Âयां¸या कÐपनांचे मूÐय
िदसेल आिण ते Öवीकारतील (जाÖत िवøì). सजªनशील ÿौढ नवीन कÐपनांकडे ल±
देतात िकंवा समÖयांची, िवशेषत: पåरिचत समÖयांची, अशी उकल पुÆहा पाहतात, जी munotes.in

Page 119

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
119 Âयांनी सुłवातीस नाकारली असेल. ते गतकाळात पारखलेÐया उकली आिण गोĶी
करÁयाचे मागª यांकडे दुलª± करÁयास आिण नवीन ŀĶीकोन आिण संधी पडताळून
पाहÁयास पुरेसे लविचक असतात.
जीवन घटना आिण बोधिनक िवकास ( Life Events & Cognitive
Development):
आजीवन कालावधीत अनेक महßवाचे मैलाचे टÈपे असतात. उदाहरणाथª, िश±ण पूणª
करणे, पिहली नोकरी, लµन, बाळाचा जÆम, पालकांचा मृÂयू इÂयादी. यातील काही घटना
सुखद असतात आिण काही ताÂकाळ दुःख आिण िचंता िनमाªण करतात. घटना काहीही
असो, सुखद िकंवा दु:खद, Âया तणाव िनमाªण करतात. असे काही अËयास उदयास येत
आहेत, जे असे िवधान करतात कì या घटनांमुळे केवळ तणाव िनमाªण होत नाही, तर ते
आपÐया बोधिनक वाढीमÅये देखील योगदान करतात. उदाहरणाथª, बाळा¸या जÆमामुळे
नातेवाईक आिण पूवªजांशी एखाīा Óयĉì¸या असलेÐया नातेसंबंधांचे Öवłप, जगात ितचे
असणारे Óयापक Öथान आिण मानवता अबािधत ठेवÁयात Âया Óयĉìची भूिमका यांबाबतीत
नवीन अंतŀªĶी येते. एखाīा नातेवाईका¸या मृÂयूमुळे एखाīा Óयĉìसाठी काय महÂवाचे
आहे आिण ितचे जीवन कसे पुढे Æयावे याचे पुनमूªÐयमापन करणे यांिवषयीची अंतŀªĶी येते
(यान आिण जोवेट,२०१५). जीवनातील चढ -उताराचे अनुभव युवा ÿौढांना लविचक
ŀĶीकोन आिण जगाकडे पाहÁयाचा नवीन, अिधक ि³लĶ , आिण सुिवकिसत मागª
अंिगकारÁयास योµय बनवतात. केवळ औपचाåरक िवचार-ÿिøयेचा उपयोग करÁयाऐवजी ते
उ°र-औपचाåरक िवचार -ÿिøयेचा उपयोग करतात आिण नवा ÿवाह, नमुने, Óयिĉमßवे
आिण िनवडी यांकडे ल± देतात.
६.४ महािवīालय: उ¸च िश±णासाठी मागªøमण करणे (COLLEGE: PURSUING HIGHER EDUCATION) महािवīालयीन िश±ण घेणे ही कोणÂयाही िवīाÃयाªसाठी अिभमानाची बाब आहे आिण
कोणा¸याही आयुÕयात ही एक महßवपूणª यश आहे. जरी ही एक सामाÆय घटना आहे असे
जरी िदसत असले, तरी भारता¸या िकंवा अगदी अमेåरके¸या लोकसं´येकडे आपण पािहले,
तर हे ÖपĶ िदसते कì देशातील एक अÂयंत लहान लोकसं´या महािवīालयीन िश±णाचा
लाभ घेÁयास स±म आहे. आपण पाहóया कì कोणÂया ÿकारचे लोक महािवīालयीन
िश±णाचा लाभ घेतात.
६.४.१ उ¸च िश±णाचे लोकसं´याशाľ (The Demographics of Higher
Education):
अमेåरकेतील यू. एस. िश±ण िवभागाने (२०१२) िदलेÐया मािहतीनुसार, महािवīालयीन
िवīाथê हे ÿामु´याने गौरवणêय मÅयम वगा«तले आहेत. १८ ते २४ वष¥ वयोगटातील ५८%
अमेåरकन िवīाथê गौरवणêय आहेत, १९ % िहÖपॅिनक आहेत, १४ % कृÕणवणêय आहेत
आिण फĉ ७% आिशयाई आहेत आिण २% इतर वंश िकंवा वांिशक गट आहेत. सवाªत
िचंताजनक वÖतुिÖथती अशी आहे कì यापैकì ६०% महािवīालयीन िवīाथê पदवी
िमळिवÁयासाठी आपला ४ वषा«चा अËयासøम पूणª करत नाहीत आिण मÅयेच सोडून munotes.in

Page 120

मानसशाľ
120 देतात, आिण केवळ ४०% िवīाथê Âयांचे िश±ण पूणª करतात आिण पदवी िमळवतात.
भारतात माý खूप वेगळे ŀÔय आहे. ितथे उ¸च िश±णाचा ÿसार झपाट्याने झाला आहे.
२००८ ते २०१६ या कालावधीत क¤þीय िवīापीठां¸या सं´येत ८८% आिण राºय
िवīापीठांमÅये ५१% वाढ झाली आहे. साहिजकच उ¸च िश±ण घेणाöया िवīाÃया«ची
सं´याही ÿचंड वाढली आहे.
महािवīालयीन उपिÖथतीतील िलंग-तफावत (Gender Gap in College
Attendance):
अमेåरकेतील उ¸च िश±णा¸या ±ेýात होत असलेला सवाªत महßवाचा बदल Ìहणजे
पुŁषांपे±ा अिधक िľया महािवīालयांमÅये ÿवेश घेत आहेत. िवशेषत: अÐपसं´याक
िवīाÃया«¸या बाबतीत ही दरी अिधक ÖपĶ िदसते. महािवīालयांमÅये दर १०० आिĀकन
अमेåरकन पुŁषां¸या तुलनेत १६६ आिĀकन अमेåरकन िľया आहेत (अडेबायो, २००८).
या िलंगभेदाचे एक कारण असे असू शकते कì मिहलांपे±ा पुŁषांकडे माÅयिमक िश±ण पूणª
केÐयानंतर पैसे कमिवÁया¸या अिधक संधी असतात. उदाहरणाथª, ºया लÕकरांना िकंवा
नोकöयांना अिधक शारीåरक बळाची गरज असते, Âया िľयांपे±ा पुŁषांना सहज उपलÊध
होतात. पुŁषांना या संधéचा ÿितकार करणे आिण महािवīालयात जाÁयास उशीर करणे
कठीण जाते. आणखी एक कारण असे असू शकते, कì िľया सामाÆयत: पुŁषांपे±ा
माÅयिमक शाळेत अिधक चांगले गुण ÿाĮ करतात आिण Âयांना पुŁषांपे±ा
महािवīालयांमÅये ÿवेश िमळÁयाची अिधक चांगली संधी असते (इंµलंड आिण ली,
२००६).
भारतातही ÖवातंÞयानंतर महािवīालयांमÅये ÿवेश घेणाöया मिहलांमÅये ४२ % वाढ झाली
आहे. माý, Óयावसाियक अËयासøमांसाठी ÿवेश घेणाöया मिहलांची ट³केवारी अजूनही
सुधारणे आवÔयक आहे. आतापय«त १४.७२ % नी गोÓयामÅये Óयावसाियक
अËयासøमांमÅये मिहलांची सं´या सवाªिधक आहे आिण िबहारमÅये Óयावसाियक
अËयासøमांमÅये मिहलांची सं´या सवा«त कमी आहे. उ¸च िश±णासाठी ÿवेश घेणाöया
आिण Óयावसाियक अËयासøम Öवीकारणाöया मिहलांची ट³केवारी वाढिवÁयासाठी भारत
सरकारने िविवध उपाययोजना सुł केÐया आहेत. यांतील काही उपøम Ìहणजे िसंगल गलª
चाइÐडसाठी (एकल कÆया अपÂय) इंिदरा गांधी िशÕयवृ°ी, मिहला वसितगृहे बांधणे आिण
उ¸च िश±णात मिहला ÓयवÖथापकांसाठी ±मता उभारणे.
महािवīालयीन िवīाÃया«मधील बदल (The Changing College Student):
महािवīालयीन िवīाÃया«ची अशी माÆयÿितमा आहे कì िवīाथê िकंवा िवīािथªनी १८ ते
२१ वयोगटातील युवा ÿौढ असेल. माý, आपण ²ान-अथªÓयवÖथेत जगत आहोत आिण
येथे उ¸च िश±णाचे महßव सतत वाढत आहे. नोकरी िमळवÁयासाठी महािवīालयीन पदवी
अÂयंत महßवाची ठरत आहे. कामगारांना एकतर Âयांचे सÅयाचे कौशÐय सुधारÁयाची िकंवा
Âयांची नोकरी िटकवून ठेवÁयासाठी नवीन कौशÐये िशकÁयाची कायम गरज भासत आहे.
अमेåरकेत, आणखी एक घटक - पåरप³वता सुधारणा देखील महािवīालयांमÅये ÿवेश
घेणाöया वृĦ लोकांसाठी महßवाची भूिमका बजावत आहे. पåरप³वता सुधारणा हे आपÐया
कुटुंबासह जीवनात िÖथरावÁया¸या इ¸छेस संबोिधत करते. याचा पåरणाम Ìहणून Óयĉì munotes.in

Page 121

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
121 जोखीम घेणे थांबवतात आिण कुटुंबाला आधार देÁयासाठी ±मता िकंवा कौशÐये ÿाĮ
करÁयावर ल± क¤िþत करतात. पåरणामी, अमेåरकेतील तसेच भारतातही महािवīालयीन
िवīाÃया«चे ÿालेखदेखील बदलत आहेत. अमेåरकन असोिसएशन ऑफ कÌयुिनटी कॉलेज
(२०१५) नुसार कÌयुिनटी कॉलेजचे (सामुदाियक महािवīालय) दोन तृतीयांश िवīाथê
२२ वष¥ िकंवा Âयाहóन अिधक वयाचे आहेत आिण Âयांपैकì १४% िवīाथê ४० वष¥ िकंवा
Âयाहóन अिधक वयाचे आहेत.
६.४.२ महािवīालयीन समायोजन ( College Adjustment):
सुłवाती¸या वषा«तील महािवīालयीन जीवनात, पिहÐयांदाच घरापासून दूर राहणारे
िवīाथê समायोजनिवषयक खूपच अडचणी अनुभवतात आिण Âयांना िनराश, एकटे वाटते,
आिण ते इतरांपासून दूर राहतात. याला ÿथम वषª समायोजन ÿितिøया Ìहणतात. यामÅये
महािवīालयीन अनुभवाशी संबंिधत एकटेपणा, िचंता, आिण नैराÔय या ल±णांचा समावेश
होतो. हे अशा िवīाÃया«मÅये उĩवÁयाची श³यता अिधक आहे:
• ते महािवīालयीन िवīाÃया«ची ÿथम िपढी असतात , ते लोक जे महािवīालयात ÿवेश
घेणारे Âयां¸या कुटुंबातून ÿथम असतात. ते अशा कोणÂयाही ÖपĶ कÐपनेिशवाय
येतात, जसे कì महािवīालयीन जीवना¸या मागÁया शालेय जीवना¸या मागÁयांपे±ा
कशा िभÆन आहेत आिण Âयांची कुटुंबे Âयांना पुरेसा सामािजक आधार देÁयास
असमथª असू शकतात. (बॅरी आिण इतर, २००९).
• शै±िणक िकंवा सामािजकŀĶ्या माÅयिमक शाळेत खूप यशÖवी झाले आहेत. जेÓहा ते
महािवīालयीन जीवनात ÿवेश करतात, तेÓहा Âयां¸या िÖथतीत अचानक बदल
केÐयाने Âयांना ýास होतो.
माý, बहòतेक िवīाÃया«साठी या ÿथम-वषª समायोजन ÿितिøया ताÂपुरÂया आहेत. जसजसे
ते नवीन िमý बनवतात, शै±िणक यश अनुभवतात आिण महािवīालयीन पåरसरातील
जीवनाशी एकłप होतात , तसतसे ते या ÿितिøयांमधून बाहेर येतात. परंतु काही
िवīाÃया«¸या बाबतीत या समÖया सोडवÐया जाऊ शकत नाहीत आिण या ÿथम -वषª
समायोजना¸या समÖया वाढू शकतात आिण मोठ्या मानिसक समÖया उĩवू शकतात,
ºयांसाठी Óयावसाियक मदतीची आवÔयकता असते. एंगलर व गॉलेमन (१९९२) यांनी
असे सांिगतले कì, जर एखाīा िवīाÃयाªने खालील ल±णे दशªिवली तर Óयावसाियक
मदतीची आवÔयकता असते:
१. जर मानिसक ýास दीघª काळ लांबला, तर हे आरोµया¸या भावनेस आिण Âया
िवīाÃयाª¸या/ िवīािथªनी¸या कायª करÁया¸या ±मतेला इतकì बाधा आणत असेल
कì ते Óयĉìला आपले काम पूणª कł देत नाही (उदा. नैराÔयामुळे ती Óयĉì काम पूणª
कł शकत नाही).
२. एखाīा Óयĉìला असे वाटत असेल, कì तो आपÐया तणावाचा ÿभावी पĦतीने
सामना करÁयास असमथª असेल
३. एखाīा Óयĉìला कोणÂयाही ÖपĶ कारणाÖतव िनराश िकंवा उदास वाटत असेल munotes.in

Page 122

मानसशाľ
122 ४. एखादी Óयĉì इतरांशी जवळचे संबंध तयार कł शकत नसेल
५. एखादी Óयĉì कोणÂयाही ÖपĶ शारीåरक कारणािशवाय अशी शारीåरक ल±णे, जसे
कì डोकेदुखी, पोटातील पेटके आिण Âवचेला पुरळ यांनी úÖत असेल.
अशा लोकांना समुपदेशन मानसशाľ², िचिकÂसक मानसशाľ² िकंवा इतर कोणÂयाही
मानिसक आरोµय कमªचा-याकडून Óयावसाियक मदत िदली जाऊ शकते. ब¤टन आिण इतर
(२००३) यांनी केलेÐया सव¥±णात मÅये असे िदसून आले कì महािवīालयीन समुपदेशन
क¤þाला भेट देणारे ४० ट³³यांहóन अिधक महािवīालयीन िवīाथê नैराÔयúÖत आहेत.
नैराÔयúÖत िवīाÃया«ची वाÖतिवक सं´या खूप जाÖत असू शकते, कारण ही केवळ
समुपदेशन क¤þाला भेट देणारी ÿकरणे होती. असे बरेच लोक आहेत जे उपचार घेत नाहीत.
६.४.३ िलंग आिण महािवīालयीन कतृªÂव (Gender and College
Performance):
पूवªúह आिण मिहलांवरील भेदभाव ही शतकानुशतके जुनी समÖया आहे आिण ती
आजपय«त बदलली नाही. जरी ते भूतकाळात होते, िततके वतªमानकाळात उघड नसले,
तरीही महािवīालयीन जीवनदेखील िलंगभेदास ÿितकारक नाही. आपण िनरी±ण कराल
कì िविवध अËयासøम घेणा-या पुŁष आिण मिहलांची सं´या ल±णीयåरÂया िभÆन आहे.
उदाहरणाथª, शुĦ िव²ान अËयासøमांपे±ा मिहला िवīाथê मोठ्या सं´येने सामािजक
िव²ान अËयासøमांमÅये असतात. पुŁष हे अिभयांिýकì, भौितक िव²ान आिण गिणत
अËयासøमांमÅये असÁयाची श³यता अिधक असते. अिभयांिýकì, भौितक िव²ान आिण
गिणत अËयासøमांतून िľयां¸या सं´येत पुŁषांपे±ा घट होÁयाची श³यता अिधक असते.
जरी अिभयांिýकì आिण िव²ानात पदवी घेऊ इि¸छणाöया मिहलां¸या सं´येत वाढ झाली
असली, तरी Âयांची सं´या या अËयासøमासाठी ÿयÂनशील असणाöया पुŁषां¸या
सं´येपे±ा कमी आहे (हाÐपेनª, २०१४).
िनवडलेÐया अËयासøमांमधील िलंगभेद आिण (अËयासøम) सोडून जाÁयाचे दर हे
अपघाताने उĩवत नाहीत. ते वतªमान िश±णजगता¸या मुळाशी असणारी िलंगिवषयक
साचेबĦता ÿितिबंिबत करतात. युनेÖको¸या मते, जगभरातील िश±णातील िलंगावर
आधाåरत िवषमता ÿामु´याने "दाåरþ्य, भौगोिलक अिलĮता , अÐपसं´याक दजाª, अपंगÂव,
लवकर िववाह आिण गभªधारणा आिण िलंगावर आधाåरत िहंसाचार" यांĬारे िनिIJत केली
जाते.
िľयांना (Âयांनी) कमी अथाªजªन करणे अपेि±त असते आिण वाÖतवात देखील Âया Âयां¸या
कारकìदê¸या सुŁवातीला आिण िशखरावर असताना पुŁषांपे±ा कमी अथाªजªन करतात
(कॅटॅिलÖट, २०१५). मिहलां¸या कारकìदêत सामाÆयत: जाÖत अवकाश असतात आिण
Âयांची कारकìदª सामाÆयत: कमी कालावधीची असते. पुŁष आिण िľयां¸या Âयां¸या
±मतां¸या ±ेýांबĥल िभÆन अपे±ा असतात. एÖटीनेट आिण इतर (1989) यांनी एक
सव¥±ण केले, ºयात Âयांनी ÿथम वषाª¸या महािवīालयीन िवīाÃया«ना हे दशªिवÁयास
सांिगतले, कì Âयां¸याकडे िविवध गुणवैिशĶ्ये आिण ±मता सरासरीपे±ा जाÖत आहेत कì
कमी. Âयांचे िनÕकषª असे दशªिवतात, कì िľयांपे±ा पुŁषांनी Öवतःिवषयी असा िवचार munotes.in

Page 123

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
123 केला, कì एकंदर शै±िणक आिण गिणती ±मता, ÖपधाªÂमकता आिण भाविनक आरोµय
यांमÅये ते सरासरीपे±ा अिधक आहेत. अगदी महािवīालयीन ÿाÅयापकांचादेखील - दोÆही
पुŁष आिण मिहला - पुŁष िवīाÃया«ना मिहला िवīाÃया«पे±ा िभÆन वागणूक देÁयाकडे कल
असतो. ते हेतुपुरÖसर पुŁष आिण मिहला िवīाÃया«मÅये भेद करत नाहीत आिण Âयांना
Âयां¸या भेदभावपूणª कृतéची जाणीव नसते. उदाहरणाथª, वगाªत ÿाÅयापक मिहला
िवīाÃया«पे±ा पुŁष िवīाÃया«शी अिधक नेý-संपकª साधतात आिण Âयांना अिधक ÿij
िवचारतात. हे मिहला ÿाÅयापकां¸या बाबतीतही खरे आहे. पुŁष िवīाÃया«ना मिहलांपे±ा
अिधक मदत करÁयाकडे ÿाÅयापकांचा कल असतो. िशवाय, मिहला िवīाÃया«¸या तुलनेत
पुŁष िवīाÃया«ना ÿाÅयापकांकडून Âयां¸या िटÈपÁयांसाठी सकाराÂमक बळकटी िमळÁयाची
अिधक श³यता असते.
परोपकारी िलंगभेद (Benevolent Sexism):
िलंगभेद वैमनÖयपूणª िकंवा परोपकारी असू शकतो. वैमनÖयपूणª िलंगभेद तेÓहा उĩवतो,
जेÓहा लोक िľयांना सराªस शारीåरक, सामािजक िकंवा भाविनक ŀĶ्या हािनकारक
पĦतीने वागवतात. परोपकारी िलंगभेद ही अशी गोĶ आहे ºयात िľयांना साचेबĦ आिण
ÿितबंधाÂमक भूिमकांमÅये ठेवले जाते, ºया वरकरणी सकाराÂमक िदसतात. हे सकाराÂमक
असÐयासारखे िदसते, परंतु ÿÂय±ात मिहलांचे नुकसान करते. उदाहरणाथª, जेÓहा एखादा
बॉस एखाīा किनķ सहकारी ľी¸या चांगÐया िदसÁयाबĥल कौतुक करतो िकंवा ितला
हलकì (कमी जबाबदारी असेलेली) कतªÓये सोपवतो, तेÓहा असे िदसू शकते, कì तो
ित¸याबाबतीत कनवाळू आहे, परंतु ÿÂय±ात, हे असे सूिचत करते कì Âयाला असे वाटते
कì ती जड (जबाबदारीपूणª) कतªÓये ÖवीकारÁयास स±म नाही. इतर शÊदांत सांगायचे तर,
तो ित¸या कायª±मतेवर िनंदेचा वषाªव करत असतो (Łडमन आिण फेůोÐफ, २०१४).
अशा ÿकारे, िलंगभेद कोणÂयाही Öवłपात मिहलांसाठी हािनकारक आहे.
६.५ महािवīालय अÅयाªवर सोडणे (DROPPING OUT OF COLLEGE) जगभरात, महािवīालयात ÿवेश घेणारे सवª िवīाथê पदवी अËयासøम पूणª करत नाहीत
ही एक सामाÆय घटना आहे. Âयांपैकì काही जण मÅयेच िकंवा अगदी सुłवातीलाच बाहेर
पडतात. गळतीचे (űॉप-आउटचे) ÿमाण एका देशापासून दुसöया देशात, वेगवेगÑया
सामािजक-आिथªक ÖतरांमÅये आिण वेगवेगÑया वांिशक गटांमÅये िभÆन आहे. ÿij असा
उपिÖथत होतो , कì अËयासøम पूणª करÁयापूवê लोक महािवīालयातून का बाहेर पडतात.
Âयाची अनेक कारणे आहेत, जसे कì:
१) िव° (Finances): महािवīालयीन िश±ण खिचªक असते आिण अनेक िवīाÃया«ना
ते परवडत नाही. हा खचª भागवÁयासाठी िनÌन सामािजक-आिथªक Öतरांतील िवīाथê
नोकरी घेऊ शकतात आिण मग नोकरी आिण वगª या दोÆहéचे ÓयवÖथापन करणे
Âयांना कठीण जाऊ शकते. munotes.in

Page 124

मानसशाľ
124 २) जीवना¸या पåरिÖथतéमÅये बदल (Changes in life situations): काही
िवīाथê Âयां¸या जीवना¸या पåरिÖथतéमधील बदल जसे कì लµन, बाळाचा जÆम
िकंवा पालकाचा मृÂयू यांमुळे िश±ण अÅयाªवर सोडून देतात.
३) शै±िणक अडचणी (Academic Difficulties): काही िवīाÃया«ना तो
अËयासøम Âयां¸यासाठी खूप कठीण आहे असे वाटते आिण Âयांना तो अËयासøम
उ°ीणª करणे कठीण जाते. अशा पåरिÖथतीत, एकतर ते Öवत: अÅयाªवर सोडून देतात
िकंवा अिधकाöयांकडून Âयांना बाहेर पडÁयास सĉì केली जाते.
जरी काही िवīाथê पूवª-ÿौढÂवात कॉलेज अÅयाªवर सोडत असतील, ते अËयास पूणªपणे
सोडत नाहीत. जेÓहा Âयां¸यासाठी श³य असेल, तेÓहा नंतर अËयासाकडे परत वळÁयाचा
Âयांचा उĥेश असतो. पण पुढे ते दैनंिदन जीवनातील समÖया आिण कामे यांमÅये इतके
अडकून जातात, कì Âयांना पुÆहा िश±णाकडे वळणे कठीण जाते. ते इि¸छत नसलेÐया,
कमी वेतन देणाöया नोकöयांमÅये अडकू शकतात, ºयासाठी ते बौिĦकŀĶ्या
आवÔयकतेपे±ा अिधक पाý आहेत. अशा लोकांसाठी महािवīालयीन िश±ण ही एक
गमावलेली संधी बनते.
महािवīालयातून बाहेर पडÁयाचे फायदे (Benefits of Dropping out of
College):
िश±ण सोडून बाहेर पडणे हे िततकेसे िवनाशकारी नाही, कधीकधी काही लोकांसाठी ते
फायदेशीर ठł शकते. उदाहरणाथª, काही लोक Âयाला Âयां¸या Åयेयांचे पुनमूªÐयांकन
करÁयाची वेळ मानतात, िवशेषत: Âया िवīाÃया«साठी, जे Âयांचे महािवīालयीन िश±ण पूणª
करÁया¸या ÿती±ेत आहेत, जेणेकłन Âयांना पूणªवेळ कामाचा अनुभव िमळाÐयामुळे
पैशाचा लाभ िमळिवÁयाचे खरे काम करता येईल. Âयांना काम आिण महािवīालयीन या
दोÆही¸या वाÖतिवकतेिवषयी िभÆन ŀĶीकोन ÿाĮ होतो आिण यामुळे Âयांची सामािजक
आिण मानिसक पåरप³वता होऊ शकते.
भारतात, मुलéसाठी िश±ण अÅयाªवर सोडÁयाचे/ िश±णातील गळतीचे गुणो°र ÿमाण हे
जवळजवळ सवª अËयासøमांसाठी असणाöया मुलां¸या ÿमाणापे±ा खूपच अिधक आहे.
Âयामुळे मुलé¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी िवīापीठ अनुदान आयोग सामािजक
शाľातील संशोधनासाठी एकल मुलीसाठी िशÕयवृ°ी ÿदान करतो.
६.६ सारांश या घटकामÅये आपण पूवª-ÿौढÂवातील बो धिनक िवकासाबĥल चचाª केली. आपण उ°र-
औपचाåरक िवचारावर चचाª केली, जो िवचारांचे औपचाåरक तकªशाľ आिण िवचार
ÿिøये¸या कठोरते¸या पलीकडे जातो. उ°र-औपचाåरक िवचार ÿिøया िवचारां¸या
लविचकतेवर आिण Óयिĉिनķ िवचारसरणीवर महßव िदले आहे. Âया वाÖतव जगाची
ि³लĶतेचा Öवीकार करते आिण हे ल±ात घेते कì सवª गोĶी कृÕण-धवल, बरोबर िकंवा चूक
असू शकत नाहीत, आिण Âयांना अÖपĶ रंगा¸या छटा असतात. ते पौगंडावÖथेत आढळून
आलेÐया समÖयांपे±ा Âयां¸या सूàम उ°रांचा शोध घेतात. आपण बोधिनक िवकासाचे munotes.in

Page 125

पूवª-ÿौढावÖथेतील शारीåरक व बोधिनक िवकास – I
125 िविभÆन िसĦांत पािहले. पेरी¸या िसĦांताने यावर जोर िदला कì पूवª-ÿौढÂवा¸या काळात
एखादी Óयĉì Ĭैतवादी िवचारसरणीकडून या जािणवेकडे ÿगती करते, कì समÖयांबाबत
बहòिवध ŀिĶकोन अवलंबणे श³य आहे. Ìहणजे एकाच िवषयावर िविभÆन लोकांची िविभÆन
मते असू शकतात आिण तरीही कोणतेही मत बरोबर िकंवा चूक नाही. ÿÂयेक ŀिĶकोन
Âया¸या पĦतीने वैध आहे. दुसरीकडे, शायीने आपण गतकाळात ÿाĮ केलेÐया मािहतीचा
उपयोग कसा करतो या ŀĶीने बोधिनक िवकासाकडे पािहले. Âयांची अशी धारणा होती, कì
बोधिनक िवकास एका Öथािपत नमुÆयाचे अनुसरण करतो आिण तो पौगंडावÖथेमÅये िकंवा
पूवª-ÿौढÂवात संपत नाही. हे आपÐया आजीवन सुł राहते. आपण Öटनªबगª¸या िýिमतीय
िसĦांतावरही चचाª केली ºयात Âयाने बुिĦम°ा आिण Óयावहाåरक बुिĦम°े¸या पारंपाåरक
संकÐपनांमधील भेद ÖपĶ केला. Âयांनी Óयावहाåरक बुिĦम°ेचे - घटक, अनुभवाÂमक
आिण ÿासंिगक असे तीन पैलू ओळखले. Âयांनी असे Ìहटले, कì Óयावहाåरक बुिĦम°ा
उ¸च असणाöया Óयĉìला पारंपाåरक बुिĦम°ा उ¸च असणाöया Óयĉìपे±ा कारकìदêतील
यशाची संधी अिधक असेल. ते पुढे Ìहणाले कì, भाविनक बुिĦम°ा हा यशÖवी सामािजक
संवाद आिण इतरां¸या गरजांना ÿितसाद देÁयाचा आधार आहे. िशवाय, सजªनशीलता हा
बुिĦम°ेचा एक ÿकार आहे जो पूवª-ÿौढÂवा¸या काळात िशखरावर पोहोचतो आिण नंतर
Âयात घट होते. परंतु, याला काही अपवाद आहेत आिण काही लोक Âयां¸या मु´य वयात
Âयां¸या सजªनशीलते¸या िशखरावर असतात. बहòतेक लोकांसाठी ते सामोरे गेलेÐया
समÖयांशी पåरिचत झाÐयामुळे पूवª-ÿौढÂवा¸या काळानंतर सजªनशीलतेला ओहोटी लागते.
जीवनातील महßवा¸या घटना , जशा कì िववाह , बाळाचा जÆम यादेखील एखाīा Óयĉìला
ित¸या Öवत:िवषयी आिण ित¸या सभोवताल¸या जगािवषयी नवीन अंतŀªĶी देत असताना
ित¸या बोधिनक िवकासात योगदानदेखील करतात. आपण अमेåरकेतील तसेच भारतातील
महािवīालयीन िवīाÃया«चे ÿालेखदेखील पािहले. आपण हे पािहले, कì महािवīालयात
िवīाÃया«ना कोणÂया अडचणéचा सामना करावा लागतो आिण Âयामुळे नैराÔय, िचंता आिण
इतरांकडून दुरावा कसे िनमाªण होतात, आिण िवīाथê/िवīािथªनी पिहÐया िपढीतील
िशकणारा/िशकणारी असेल िकंवा गरीब आिथªक Öतरातील असेल तर Âयांची पåरिÖथती
कशी गंभीर होते. याला ÿथम-वषाª समायोजन ÿितिøया Ìहणतात आिण कधीकधी
महािवīालयात ÿवेश घेÁयापूवê शाळेत आिण महािवīालयात Âया Óयĉì¸या शै±िणक
आिण सामािजकŀĶ्या यशामुळे या ÿितिøया ÿवितªत होऊन Âयां¸या िÖथतीत घट होते.
आपण कतृªÂवामधील िलंग तफावतीवरही िवचार-िविनमय केला आिण मुलé¸या अËयासøम
पूणª करÁया¸या Âयां¸या Öवत:¸या अपे±ा मुलांपे±ा िभÆन असतात आिण िलंग आधाåरत
साचेबĦतेमुळे महािवīालयात तसेच कामा¸या िठकाणीही Âयां¸याशी भेदभाव केला जातो.
िľयांिवषयीचे पूवªúह आिण भेदभाव जुÆया काळात होते तसेच आताही िततकेच सराªस
आहेत. हा भेदभाव वैमनÖयपूणª िलंगभेद िकंवा परोपकारी िलंगभेद दशªवू शकतो, परंतु दोÆही
ÿकारचे िलंगभेद िततकेच हािनकारक आहेत. अखेरीस, आपण िवīाÃया«नी महािवīालयीन
िश±ण अÅयाªवर सोडÁयाची िविवध कारणे पािहली. काही बाबतीत, हे हािनकारक आहे, जे
Âयांना कमी वेतन देणाöया नोकöयांमÅये अडकवते आिण काही बाबतीत, हे चांगले आहे
कारण ते एखाīा Óयĉìला Âया¸या पयाªयांचे ÿितिबंब आिण पुनमूªÐयांकन करÁयासाठी
परवानगी देते.
munotes.in

Page 126

मानसशाľ
126 ६.७ ÿij १. युवा ÿौढÂवात बोधिनक िवकास कसा सुł राहतो याचे वणªन करा.
२. युवा ÿौढावÖथेत बोधिनक िवकासासाठी पेरी आिण शायी यां¸या ŀिĶकोनांची तुलना
करा आिण Âयां¸यामधील (दोÆही ŀिĶकोनातील) वैĦÌयª ÖपĶ करा.
३. आज बुिĦम°ेची Óया´या कशी केली जाते आिण जीवनातील घटनांमुळे युवा
ÿौढांमÅये बोधिनक वाढ कशी होते हे ÖपĶ करा.
४. महािवīालयीन िवīाÃया«¸या लोकसं´याशाľीय वैिशĶ्यांचे वणªन करा.
५. वतªमान काळात िवīाÃया«ना कोणÂया अडचणéचा सामना करतात?
६. महािवīालयीन िवīाÃया«¸या उपचारावर आिण Âयां¸या महािवīालयीन कतृªÂवावर
िलंगाचा कसा पåरणाम होतो याचे वणªन करा.
७. िवīाथê महािवīालय अÅयाªवर का सोडतात?
६.८ संदभª • Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life
Span. (8th Ed). India: Pearson India, Education services Pvt. Ltd
• Papalia, D. E., Olds, S. W., & F eldman, R. (2012). Human
Development. (12th Ed). McGraw Hill, international Edition
*****
munotes.in

Page 127

127 ७
पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ पूवª ÿौढावÖथेत नातेसंबंध िनमाªण करणे: जवळीक, आवड आिण ÿेमळपणा
७.२.१ आनंदाचे घटक: मानिसक गरजा पूणª करणे
७.२.२ जवळीकता, मैýी आिण ÿेम
७.२.३ ÿेम: अÓयĉ ते Óयĉ करते
७.२.४ जोडीदार िनवडणे: योµय जोडीदार ओळखणे
७.२.५ संलµनन शैली आिण ÿणयािधĶीत नातेसंबध: ÿौढांची ÿेमळ शैली
बालपणातील संलµनकता ÿितिबंिबत करतात का?
७.३ नातेसंबंधांचा ÿवाह
७.३.१ सहवास, िववाह आिण इतरनातेसंबंधा¸या िनवडी: पूवª ÿौढÂवातील
पयाªयांची øमवारी लावणे
७.३.२ पालकÂव: मुले असÁयाबाबत िनणªय घेणे
७.३.३ समरित-पुŁष आिण समरित-ľी पालक
७.३.४ एकटे राहणे: एकटे राहÁयाची इ¸छा
७.४ सारांश
७.५ ÿij
७.६ संदभª
७.० उिĥĶे या पाठामÅये आपण खालील घटकावर ल± क¤िþत करणार आहोत:
• तŁण ÿौढांना आनंद कसा िमळतो आिण सामािजक घड्याळ/ सामािजक अंग
/सामािजक जीवनरचना काय आहे याचा सारांश.
• तŁण ÿौढ ºया ÿकारे मैýी आिण िजÓहाÑया¸या गरजेला ÿितसाद देतात आिण हे
संबंध कसे कायª करतात िकंवा कायª करणे थांबवतात याचे ÖपĶीकरण.
• मुलांचे लवकर आगमन ÿौढÂवा¸या नाÂयावर कसे पåरणाम करते याचे िवĴेषण करा.
• गे आिण लेिÖबयन (पुŁष-पुŁष आिण ľी-ľी संबध ठेवणारे पालक) पालकांची
तुलना िवषमिलंगी पालकांशी करणे.
• ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या काळात लोकांनी अिववािहत राहणे पसंत केले. munotes.in

Page 128

िवकासाÂमक मानसशाľ
128 • कामातील भूिमका ओळखणे, Óयवसाय िनवडणे आिण िलंगभेद
• ÿेमाची िविवध łपे समजून घेणे
• वेगवेगÑया ÿकार¸या ÿेमातील फरक .
• जोडीदार कसे िनवडले जातात याचे िनणªय समजून ¶या.
• बालक संलµनक शैली ल±ात ठेवा आिण ते ÿौढां¸या रोमँिटक नातेसंबंधात कसे
संबंिधत आहेत.
७.१ ÿÖतावना पूवª ÿौढावÖथा हा असा कालावधी आहे ºयामÅये िविवध िवकासाÂमक काया«चा समावेश
असतो. सामÆयात: वीस ते चाळीस वषा«चा हा कालावधी असतो. या कालावधीत, आपण
सÅया बाÐयावÖथेत नाहीत या वाÖतवतेची जाणीव होते. आÌही Öवतःला ÿौढ Ìहणून,
महßवपूणª जबाबदाöया असलेÐया समाजाचे सदÖय Ìहणून पाहÁयास सुŁवात करतो.
पालकांशी असलेले संबंध पुÆहा पåरभािषत होतात. घिनķ नातेसंबंध आिण
Óयवसाय/कåरअर तŁण ÿौढांसाठी ÿमुख िचंतेचा िवषय बनतात. सवªच नाहीत परंतु बरेच
तŁण आयुÕया¸या शेवटपय«त िटकू शकणारे, रोमँिटक/ÿणयािधĶीत नातेसंबध तयार
करतात. लोकांनी Óयवसायासाठी ºया ÿकार¸या कामाची िनवड केली Âयावłन Âयांची
ओळख आकाराला येते.
अन¥ट, (२००६) यांनी ÿौढÂवा¸या उदयोÆमुख कालावधीची पाच वैिशĶ्ये शोधली आहेत,
जी Óयĉìला पौगंडावÖथेपासून तŁण ÿौढÂवाला वेगळे करतात.
१. ओळख शोधÁयाचे वय
२. अिÖथरतेचे वय
३. Öवतःवर ल± क¤िþत करÁयाचे वय
४. अपे±ांचे वय
५. एकमेकांतील भावना समजÁयाचे वय
७.२ पूवª ÿौढावÖथेत नातेसंबंध िनमाªण करणे: जवळीक, आवड आिण ÿेमळपणा (FORGING RELATIO NSHIPS DURING EARLY
ADULTHOOD: INTIMACY, LIKING AND LOVING) ÿेमात पडणे काहéसाठी सोपे असू शकते, परंतु ÿÂयेकजण इतरांÿमाणे सहजपणे ÿेमात
पडत नाही. Âयां¸यापैकì काहéसाठी ÿेम हा एक दुखावलेला नातेसंबंधांचा अनुभव असतात
तर काहéसाठी कधीही न िमळालेले अनुभव असतो. अखेरीस काहéसाठी, ÿेमामुळे िववािहत
जोडपे Ìहणून अनेक वष¥ एकý राहÁयाची ÿेरणा िमळते.अनेक लोकांबाबत, िववाहाचा
आनंदाने शेवट होत नाही तर घटÖफोट आिण कोठडी¸या लढ्यांना सामोरे जावे munotes.in

Page 129

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
129 लागते.ÿौढÂवा¸या काळात, मु´य िवचार Ìहणजे नातेसंबंध आिण जवळीक िनमाªण करणे.
तŁण ÿौढांसाठी आनंद Âयां¸या नातेसंबंधां¸या Öवłपात येतो, तर अनेकांना काळजी
वाटते कì ते "वेळेवर" िववेकìनातेसंबंध िवकिसत करÁयास समथª असतील कì नाही.
ºयांना दीघªकालीन नातेसंबंध बनवÁयात फारसा रस नसतो Âयां¸यामÅयेही काही ÿमाणात
इतरांशी संपकª साधÁयाची इ¸छा असते.
७.२.१ आनंदाचे घटक: मानिसक गरजा पूणª करणे (Components of
happiness: fulfilling psychological needs) :
काही पुरावे असे दशªवतात कì, तŁण ÿौढांसाठी आनंद हा ±मता, आÂमसÆमान, ÖवातंÞय
िकंवा इतर लोकांशी चांगले संबंध ठेवÁया¸या भावनांमधून िमळतो. आनंद हा ÿामु´याने
भौितक गरजांपे±ा मानिसक गरजां¸या समाधानातून िमळतो. तथािप, एखाīा Óयĉìसाठी
कोणÂया मानिसक गरजा महßवा¸या असतात Âया Óयĉì¸या सांÖकृितक पाĵªभूमीवłन
ÿभािवत होतात. उदाहरणाथª, एका संशोधन अËयासानुसार असे िदसून आले आहे कì,
कोåरयन तŁण ÿौढ इतर लोकांशी संबंिधत असलेÐया अनुभवांनी समाधानी होते, परंतु
अमेåरकन तŁण ÿौढ Âयां¸या Öव आिण आÂमसÆमानाशी संबंिधत अनुभवांपासून अिधक
समाधानी वाटले.
ÿौढावÖथेतील सामािजक घड्याळे (The social clocks of adulthood) :
एखाīा Óयĉì¸या आयुÕयातील मैलाचा दगड Ìहणून नŌद घेणारे मानसशाľीय घड्याळ
Ìहणून सामािजक जीवनरचनेकडेपािहले जाते. उदाहरणाथª, िविशĶ वयात िववाह करणे,
मुले होणे िकंवा पदोÆनती घेणे.हे सामािजक घड्याळ आपÐया समवयÖकां¸या तुलनेत
जीवनातील मु´य घटक वेळेवर, लवकर िकंवा उिशरा पूणª झाले कì नाही हे समजÁयास
मदत करते. ही सामािजक घड्याळे सांÖकृितकŀĶ्या िनधाªåरत आहेत. आपण राहतो Âया
समाºया¸या अपे±ा ते ÿितिबंिबत करतात.
िवसाÓया शतका¸या मÅयापय«त पाIJाÂय समाजांमÅये ÿौढÂवाचे सामािजक घड्याळ अगदी
एकसारखे असायचे. तथािप, सÅया¸या काळात , पुŁष आिण िľयांचे सामािजक
घड्याÑया¸या बाबत ल±णीय िभÆनता िदसून येते. ºया वेळेस जीवनातील ÿमुख घटना
घडतात Âया वेळेत ल±णीय बदल िदसून येतात. िवशेषतः मिहलांचे सामािजक
घड्याÑयांमÅये सामािजक आिण सांÖकृितक बदलांमुळे ÿचंड बदल झाले आहेत.
मिहलांचे सामािजक घड्याळ (Women's social clock) :
लेÓहीनसन व Âयांचे सहकारी सुचवले आहे कì, लोकांकडे अनेक सामािजक घड्याळे
आहेत ºयातून एखादी िविशĶ जीवनाची घटना घडेल तेÓहा ते िनवडतात.या िनवडीचा
मÅयम ÿौढवयात Âयां¸या Óयिĉमßव िवकासावर ल±णीय ÿभाव पडतो. लेÓहीनसन यांनी
दीघª कालावधीनंतर एकý जमलेÐया िľयां¸या गटावर अËयास केला ºयांची सामािजक
घड्याळे एकतर Âयां¸या कुटुंबांवर िकंवा कåरअरवर अथवा वैयिĉक लàयावर अिधक
क¤िþत होती. संशोधनामÅये आढळून आले कì, वषाªनुवष¥ िľया अिधक Öवयं-िशÖतबĦ व
कतªÓयांसाठी वचनबĦ झाÐया आहेत, अिधक ÖवातंÞय उपभोगत असून Âयां¸यातील
आÂमिवĵास वाढला आहे आिण अिधक ÿभावीपणे ÿितकूल पåरिÖथतéचा सामना करत munotes.in

Page 130

िवकासाÂमक मानसशाľ
130 आहेत.Âयापैकì २१ ते २७ वयोगटातील अनेकांनी पारंपाåरक ľीिलंगी वतªन दाखवले, जसे
कì िववाह करणे आिण माता होणे. जसजशी मुले मोठी झाली आिण मातृÂव कतªÓये कमी
झाली तसतसे Âयांनी पारंपाåरक भूिमका कमी ÖवीकारÐया. मिहलांचे दोÆही गट - ºयांनी
कुटुंबांवर ल± क¤िþत करणे िनवडले आिण ºयांनी कåरअरवर ल± क¤िþत करणे िनवडले
Âयां¸या Óयिĉमßव िवकासात समान सकाराÂमक बदल िदसून आले. दुसरीकडे, ºया
िľयांनी कौटुंिबक िकंवा कåरअरवर ल± क¤िþत केले नाही Âयां¸या Óयिĉमßव िवकासात
फार कमी िकंवा नकाराÂमक बदल िदसून आला आिण कालांतराने असमाधानी मिहलांमÅये
वाढ झाली. यावłन असे िदसून येते कì, सकाराÂमक Óयिĉमßव बदलÁयासाठी जीवनात
काहीतरी Åयेये असली पािहजेत. हेलसन यांचे असे मत होते कì, ľीĬारे िनवडलेÐया
िविशĶ सामािजक घड्याÑयाने Óयिĉमßव िवकास िनिIJत होऊ शकत नाही. एक पयाªय
Ìहणून, सामािजक घड्याळे िनवडÁयाची ÿिøया िवकासामÅये महßवपूणª असू शकतात,
परंतु सामािजक घड्याळात कåरअरचा मागª िकंवा मातृÂव समािवĶ आहे कì नाही यावर ते
अवलंबून असेल. मिहला ÿथम कåरअर िवकिसत करतात कì ÿथम आई बनतात हे
महßवाचे नाही. महßवाची गोĶ Ìहणजे ľी जो मागª िनवडते, Âयावर ती ल± क¤िþत करते.
सामािजक घड्याळांवर संÖकृतीचा ÿभाव असतो. मिहलां¸या मातृÂवाची वेळ व कोणÂया
ÿकार¸या कारकìदêचा पाठपुरावा करायचा आहे यावर सामािजक, सांÖकृितक आिण
आिथªक घटकांचा ÿभाव पडतो.
७.२.२ जवळीकता, मैýी आिण ÿेम (Intimacy, Friendship and love) :
मिहलां¸या (आिण पुŁषां¸या) Öवभावात आिण सामािजक घड्याÑयांमÅये सतत बदल होत
असले तरीही, ÿौढÂवामधील एक पैलू अजूनही सवाªत महÂवाचा आहे तो Ìहणजे
इतरांबरोबरील नातेसंबंधांचा िवकास आिण देखभाल. दुसö यां¸या भावनांची आपण ºया
पĦतीने कदर करतो, ते नातेसंबंध ÿौढÂवा¸या काळातील िवकासाचा मु´य भाग असतात.
जवळीकता शोधणे: तŁण ÿौढÂवाबĥल एरीकसन यांचे िवचार (Seeking intimacy:
Erikson’s view of young adulthood) :
एåरक एरीकसन यां¸या मते, पौगंडावÖथेपासून ते ितसाÓया दशका¸या सुŁवातीपय«तचा
तŁण ÿौढÂव हा जवळीक/ िजÓहाळा िवłĦ िवलगता/तुटकपणा या अवÖथेचा कालावधी
Ìहणून मानला गेला आहे. या कालावधीत इतरांशी घिनķ नातेसंबंधां¸या िवकासावर ल±
क¤िþत केले जाते. एåर³सन¸या मते, घिनķ नातेसंबधामÅये अनेक पैलू असतात. एक
Ìहणजे िनÖवाथêपणाची मयाªदा, ºयामÅये दुसöयासाठी आपÐया Öवतः¸या गरजांचा Âयाग
करणे समािवĶ आहे. या कालावधीतील ल§िगकतेमÅये केवळ Öवतः¸या समाधानावरच नÓहे
तर जोडीदारा¸या समाधानावर ल± क¤िþत कłन संयुĉ आनंदाचा अनुभव घेÁयाचा
समावेश असतो. शेवटी, सखोल एकिनķपणा हा एक घटक आहे, Ìहणजेच,
जोडीदाराबरोबर पåरपूणª सारखेपणा जोडÁयाचा ÿयÂन. एåरकसन¸या मते, ºया Óयĉéना
एकटेपणा, भीती आिण Âयां¸या नातेसंबंधांमÅये अिलĮपणा जाणवतो Âयांना या टÈÈयात
अडचणéचा सामना केÐयामुळे असे वाटते. एक मजबूत ओळख िनमाªण करÁयात
अपयशामुळे या अडचणी िवकिसत होऊ शकतात. याउलट, जे शारीåरक, बौिĦक आिण munotes.in

Page 131

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
131 भाविनक पातळीवर इतरांशी यशÖवीåरÂया घिनķ संबंध िनमाªण करतात ते िवकासा¸या या
टÈÈयावर संकटांचा सामना यशÖवीपणे करतात.
आयुÕयभर होणारी Óयिĉमßवाची वाढ आिण िवकास यांची तपासणी सतत होत
असÐयामुळे हा िसĦांत ÿभावी आहे. या िसĦांताचे काही पैलू आज¸या िवकासवाīांना
अडचणीचे ठरत आहेत. उदाहरणाथª, िजÓहाÑयाचा िवचार करताना Âयाने ते ÿौढ
िवषमल§िगकते पुरते मयाªिदत केले जे मुलांमÅये िनमाªण करÁयाचे Åयेय आहे. िवŁĦ िकंवा
समान िलंगी यां¸यातील इतर कोणÂयाही ÿकारची जवळीक किनķ दजाªची मानली गेली.
मिहलां¸या तुलनेत पुŁषांवर अिधक ल± िदले गेले. वांिशक आिण जातीय ओळखीचा
कोणताही िवचार न करता , या िसĦांताची अंमलबजावणी मोठ्या ÿमाणात मयाªिदत केली.
मैýीभाव (Friendship) :
Âयां¸यापैकì बहòतेकांसाठी मैýी असणे आिण मैýी िटकवणे हा ÿौढां¸या जीवनाचा एक
महßवाचा भाग आहे. याचे कारण असे कì, आपलेपणाची मूलभूत गरज आपÐयाला इतरांशी
िकमान काही नातेसंबंध तयार करÁयात आिण िटकवून ठेवÁयास मदत करते. तथािप, ÿij
असा िनमाªण होतो कì, लोक िमý कसे बनवतात? ÂयामÅये महßवपूणª योगदान देणारा
घटक Ìहणजे िनकटता. जे लोक जवळ राहतात आिण संपकाªत येतात Âयां¸याशी मैýी केली
जाते. या सािÆनÅयातून तुलनेने कमी खचाªत सोबती, सामािजक माÆयता आिण कधीकधी
मदतीचा हात यांसारखी बि±से िमळू शकतात.
समानता, मैýी¸या िनिमªतीमÅये देखील महßवपूणª भूिमका बजावते. एकसार´या पंखांचे प±ी
एकý येतात या Ìहणी ÿमाणे, एकसारखेच ŀिĶकोन आिण मूÐये धारण करणारे लोक
एकमेकांना अिधक आवडतात. िवशेषतः िवŁĦ िलंगी मैýीमÅये समानता अिधक महÂवाची
बनते. तथािप, Óयĉì पौगंडावÖथेत ÿवेश करते तेÓहा िवŁĦ िलंगी मैýीची सं´या कमी होऊ
लागते व हा आकृतीबंध आयुÕयभर चालू राहतो. याचा अथª, पौगंडावÖथेपासून लोक
बहòतेक Âयां¸या Öवतः¸या वंशा¸या लोकांशी घिनķ मैýी करतात.
िमýांची िनवड Âयां¸या वैयिĉक गुणां¸या आधारे केली जाते. उदाहरणाथª, जे िवĵास
ठेवतात व िनķावान, उÂसाहपूणª, ÿेमळ, सहकायª करणारे असतात आिण आपÐयाला
सुरि±ततेची भावना देतात Âयां¸याकडे लोक अिधक आकिषªत होतात
७.२.३ ÿेम: अÓयĉ ते Óयĉ करते (Love: Defining the Undefinable )
कधी ÿेमात पडले का? घडत असलेÐया मोहक घटना मािलकांची कÐपना करा. काही
अनपेि±त भेटी, ºयामुळे समानतेसह संभाषणांची सुरवात होते, अनौपचाåरक भेटéमÅये
Âयाचे Łपांतर होते व शेवटी अिधकृत बांिधलकì िनमाªण होते. बहòतांश नातेसंबंध अशाच
ÿकारे िवकिसत होतात व पुढील Öतरावर ÿगती करतात:
• दोन लोक दीघª कालावधीमÅये एकमेकांशी अिधक वेळा संवाद साधतात.
• दोÆही लोकांमÅये एकमेकांबरोबरची संगत शोधÁयाची ÿवृ°ी वाढते. munotes.in

Page 132

िवकासाÂमक मानसशाľ
132 • एकमेकांकडे Öवतःबĥल अिधक िजÓहाÑयाची मािहती उघड करतात आिण शारीåरक
घिनķता सामाियक करÁयास सुरवात करतात
• सकाराÂमक आिण नकाराÂमक दोÆही भावना सामाियक करÁयास अिधक तयार
होतात तसेच टीका आिण Öतुती करतात.
• दोघांमÅये नातेसंबंधासाठी ठेवलेÐया Åयेयांबाबत एकमत असते.
• अनेक पåरिÖथतéमÅये Âयां¸या ÿितिøया अिधक समान बनतात.
• Âयांचे Öवतःचे मानसशाľीय कÐयाण संबंधां¸या यशावर अवलंबून असते, ते
अिĬतीय, ÿेमळ व ºयाची उणीव कशानेही भłन काढता येणार नाही या ŀĶीने पिहले
जाते.
• शेवटी, Âयां¸या वतªणुकì¸या Óया´येत बदल होतो व ते Öवतः बदलतात: सुŁवातीला
Öवत: ला पाहतात आिण दोन Öवतंý Óयĉì Ìहणून न पाहता एक जोडपे Ìहणून वतªन
करतात.
या िठकाणी असा ÿij िनमाªण होतो कì, आपण ÿेमाला आवडÁयापासून कसे वेगळे कł
शकतो का? बहòतेक िवकासाÂमक मानसशाľ²ांचा असा िवĵास आहे कì, ÿेम केवळ
आवडÁयापे±ा गुणाÂमकŀĶ्या वेगळे नसतेपरंतु गुणाÂमकŀĶ्या पूणªपणे वेगवेगÑया िÖथतीचे
ÿितिनिधÂव करते.उदाहरणाथª, तीĄ शारीåरक उ°ेजना, दुसöया ÓयĉìमÅये वाढलेली
आवड, भावनांमÅये वेगाने होणारे बदल आिण कमीतकमी सुŁवाती¸या टÈÈयातील Âया
Óयĉìबĥल वारंवार कÐपना. ÿेम आवडÁयापे±ा वेगळे असते कारण Âयात जवळीकता ,
उÂकटता आिण िविशĶता यांचा समावेश असतो. सवª ÿकारचे ÿेम सारखे नसते. जसे
आपण आपÐया जोडीदारावर िकंवा भावंडांवर िकंवा जवळ¸या िमýांवर जसे ÿेम करतो तसे
आपण आपÐया पालकांवर करत नाही. या ÿकार¸या ÿेमांमÅये कोणता फरक िनमाªण
होतो? काही मानसशाľ² सुचवतात कì,आपले ÿेम संबंध दोन वेगवेगÑया ®ेणéमÅये येऊ
शकतात: उÂकट िकंवा सहचरÿेम.
उÂकट आिण सहवासीय ÿेम: ÿेमाचे दोन घटक (Passionate and
companionate love: the two faces of love) :
उÂकट ÿेम शिĉशाली संयोजनÌहणून ÖपĶ केले जाते. वासनामय ÿेमामÅये आपुलकì,
ल§िगक आकषªण आिण जवळीक असते. Âया तुलनेत, सहवासीय ÿेम हे एक मजबूत
Öनेहभाव आहे, आपले जीवनजोडीदारामÅये खोलवर गुंतलेले आहे, एकमेकांिवषयीचा ŀढ
िवĵास, आपुलकì, काळजीवाहóपणा Ļा बाबी सहवासी ÿेमामÅये समािवĶ आहेत.
वासनामय ÿेम कशामुळे होते? िसĦांतानुसार, कोणतीही गोĶ तीĄ भावना िनमाªण करते
अगदी नकाराÂमक भावनासुĦा - राग, भीती, नकार िकंवा मÂसर; वासनामय ÿेम
वाढवÁयाचे मागª असू शकतात. वासनामय ÿेमा¸या िसĦांतामÅये, जेÓहा दोन घटना एकý
येतात तेÓहा रोमँिटक/ÿणायाधीĶीत ÿेम अनुभवले जाते, Ìहणजे पåरिÖथतीजÆय संकेत
आिण शारीåरक उ°ेजना हे दशªवते कì ÿेम हे ºया भावनांचा अनुभव घेत आहेत. शारीåरक, munotes.in

Page 133

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
133 ल§िगक उ°ेजना िकंवा ईÕयाªसार´या नकाराÂमक भावनांĬारे Ĭारे शारीåरक उ°ेजना िनमाªण
केली जाऊ शकते. कारण काहीही असो, जर उ°ेजना नंतर "माझे Ńदय Âया¸यामुळे
धडधडते" िकंवा "ती मला खरोखरच सøìय करते" असा िश³का मारला गेला तर Âयाचे
®ेय उÂकट ÿेमाला िदले जाऊ शकते. Âयां¸या गृहीत िÿयकराकडून सतत ³लेशदायक
िकंवा नकाराÂÌक अनुभव आÐयानंतरही लोकांना अिधक ÿेम का वाटू शकते हे ÖपĶ
करÁयासाठी िसĦांत उपयुĉ आहे.
ÿij असा िनमाªण होतो कì, जर शारीåरक उ°ेजना अशा िविवध श³यतांĬारे अनुभवÐया
जाऊ शकतात तर लोक Âयाला फĉ ÿेम Ìहणून का िश³का मारतात. याचे एक कारण असे
असू शकते कì, पाIJाÂय संÖकृतीत, रोमँिटक ÿेमाकडे लोकसंभवनीय, Öवीकायª आिण
हवासा वाटणारा अनुभव Ìहणून पाहतात. ÿेमाची संकÐपना ÿेमगीते, जािहराती आिण
सामिजक माÅयमांमÅये आहे. Âयामुळे तŁण ÿौढ Âयां¸या जीवनात ÿेम अनुभवÁयासाठी
ÿाधाÆय देतात. इतर काही संÖकृतéमÅये, जसे आिशयाई संÖकृतéमÅये, उÂकट रोमँिटक
ÿेमाची संकÐपना नाही. कुटुंबांतील विडलधारी माणसं ÿेमापे±ा इतर िविवध िवचारां¸या
आधारे िववाहांचे िनयोजन करतात. उदाहरणाथª, सामािजक-आिथªक िÖथती, जात, धमª
इÂयादी घटक तŁण ÿौढांचे िववाह िनिIJत करÁयासाठी िवचारात घेतले जातात. अगदी
पाIJाÂय संÖकृतéमÅयेही, िववाहामÅये मूलभूत गरज Ìहणून ÿेमाची संकÐपना केवळ
मÅययुगातच मांडली गेली.
ÿेमाचे तीन घटक: Öटनªबगª यांचा ÿेमाचा िýकोण िसĦांत (Three faces of love:
Sternberg’s Triangular Theory) :
रॉबटª Öटनªबगª यांनी ÿेमाचा िýकोण िसĦांत मांडला आहे. या िसĦांतानुसार ÿेमामÅये तीन
घटक असतात: उÂकटता (ÿणय , ल§िगकता आिण ÿणयासंबंिधत ÿेरक सामÃयª), घिनķता
(आपुलकì, जवळीक आिण आÂमीयतेची भावना) आिण वचनबĦता (एक Óयĉì दुसöया
Óयĉìवर ÿेम करते याची सुŁवातीची अनुभूती आिण ती कायम ठेवÁयाचा िनधाªर).
हे घटक वेगवेगÑया ÿकार¸या ÿेमामÅये एकý केले जाऊ शकतात, ºयावर ÿेम अवलंबून
आहेत िकंवा नातेसंबंधातून हरवलेले आहेत.
उदाहरणाथª, ÿेम नसणे Ìहणजे उÂकटता, िजÓहाळा आिण बांिधलकìचा अभाव, कारण हे
अशा ÿकार¸या नातेसंबंधाचा संदभª देते, जेथे लोक सहजपणे सहभागी झालेले असतात.
एकमेकांबĥल ओढ वाटणे (Liking only develops) :
जेÓहा िजÓहाळाअसतो त¤Óहा उÂकटता आिण वचनबĦता नसते. जेÓहा केवळ उÂकटता
जाणवते तेÓहा Âयाला मोहक ÿेम असे Ìहटले जाते आिण जेÓहा फĉ वचनबĦता असते
तेÓहा Âयाला िनरथªक ÿेम असे Ìहटले जाते.
रोमँिटक ÿेमात वचनबĦता नसते तर उÂकटता आिण जवळीक हे दोन घटक असतात.
जेÓहा दोन Óयĉì भाविनक आिण शारीåरकŀĶ्या एकý येतात तेÓहा हे घडते, परंतु
दीघªकाळ िटकणारे नाते Ìहणून Âयाकडे पाहत नाहीत. munotes.in

Page 134

िवकासाÂमक मानसशाľ
134 सहवासातील ÿेम Ìहणजे दीघªकाळ िटकणाöया संबंधांमÅये बांिधलकì असते व शारीåरक
उÂकटता खूप कमी असते िकंवा नसते.
िजÓहाÑयाचा अभाव असताना बांिधलकì आिण उÂकटता असते तेÓहा ते िनरथªक ÿेम
असते.जोडीदारांमÅये भाविनक बंधन नसलेले हे एक ÿकारचे िनरथªक ÿेम आहे.
केवळ पåरपूणª ÿेमात हे ितÆही घटक आहेत-उÂकटता, जवळीकता आिण
वचनबĦता.नातेसंबंधातील ÿेमा¸या ÿकारांचे वचªÖव काळानुसार बदलते.
ÿेमाचा हा िसĦांत केवळ ÿेमा¸या गतीशीलतेवरच भर देत नाही तर Âयामधील
गुंतागुंतीवरही भर देतो. Óयĉì आिण नातेसंबंधांÿमाणे ÿेम ही िवकिसत होते व ÂयामÅये
बदल होतो.
७.२.४ जोडीदार िनवडणे: योµय जोडीदार ओळखणे (Choosing a Partner:
Recognizing Mr. or Ms. Right) :
ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या कालखंडात जोडीदार शोधणे हे अनेक तŁणांचे मु´य Åयेय आहे.
या ±ेýात यशÖवी होÁयासाठी आपण ºया समाजात राहतो Âया समाजाचे मोठ्या ÿमाणात
योगदान असते. या सवª गोĶी असूनही जीवन सामाियक करÁयासाठी जोडीदाराची ओळख
पटवणे सोपे नाही.
जोडीदार शोधणे: ÿेम ही एकमेव गोĶ महÂवाची आहे (Seeking a spouse: Love
is the only thing that m atters) :
अनेक ÓयĉéमÅये, जोडीदार िनवडÁया¸या ÿिøयेत ÿेम करणे मु´य गोĶ आहे याबाबत
िĬधावÖथा नाही. तथािप, िववाहाची कारणे िनिIJत करÁयामÅये संÖकृतीची महÂवाची
भूिमका असते. अनेक संशोधनपर अËयासामÅये असे िदसून आले आहे कì, अमेåरका,
जपान िकंवा āाझील सार´या देशांमÅये लोक एखाīा Óयĉìवर ÿेम करत नसतील तर
Âया¸याशी िववाह करणार नाहीत. दुसरीकडे, भारत आिण पािकÖतान सार´या देशांतील
आकडेवारी दशªवते कì, ÿेमािशवाय िववाह तŁणांना माÆय आहे. अमेåरकेतील लोकांचा
असा िवĵास आहे कì, लोक Âयां¸या जोडीदारांमÅये जे मु´य घटक शोधतात ते Ìहणजे
ÿेम आिण परÖपर आकषªण होय. चीनमÅये, पुŁषांचा असा िवĵास आहे कì चांगले आरोµय
हे िववाहा¸या ŀĶीने सवाªत महÂवाचे वैिशĶ्य आहे, तर िľयांनी िववाहासाठी भाविनक
िÖथरता आिण पåरप³वता सवाªत महßवाची मानली आहे. दि±ण आिĀकेत पुŁषांनी
भाविनक िÖथरता हे सवाªत महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले, तर िľयांनी िववाहा¸या ŀĶीने
िवĵासाहª सवाªत महßवाचा घटक मानला आहे.
याचा अथª असा नाही कì, अमेåरका सोडून इतर संÖकृतीतील लोक ÿेमाला अिजबात
महßव देत नाहीत. सवª संÖकृतéमÅये, ÿथम ÿाधाÆय नसले तरीही ÿेम आिण परÖपर
आकषªण हे िववाहासाठी अÂयंत इĶ वैिशĶ्ये मानली आहेत. भाविनक िÖथरतेिशवाय,
मनमोहक Öवभाव आिण बुिĦम°ा देखील वैिĵकŀĶ्या अÂयंत मौÐयवान वैिशĶ्ये आहेत. munotes.in

Page 135

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
135 वेगवेगÑया संÖकृतीमÅये जोडीदारामधील वैिशĶ्यां¸या ÿाधाÆयामÅये िलंगभेद िदसून
येतात. िľया मेहनती आिण महÂवाकां±ी असलेÐया जोडीदाराला पसंत करतात, तर पुŁष
शारीåरकŀĶ्या आकषªक असा संभाÓय वैवािहक जोडीदार पसंत करतात. ही िवरोधी -
सांÖकृितक समानता उÂøांती¸या घटकांमुळे असू शकते. बुÖसव Âयांचे सहकारी (२००८)
यांनी असे ÖपĶ केले कì, अनुवांिशकåरÂया उ¸च ÿजनन ±मता असलेÐया जोडीदारांचा
शोध घेÁयासाठी मानवी पुŁषांना तयार केले जाते. ľीचे शारीåरक आकषªण ित¸या ÿजनन
±मतेचे ल±ण आहे.
दुसरीकडे, िľयांना अनुवांिशकŀĶ्या असे जोडीदार शोधÁयासाठी तयार केले जाते जे
Âयांना अपुरी साधनसंप°ी आिण सुरि±तता ÿदान कł शकतील जेणेकłन Âयां¸या
संततीचे िजवंत राहÁयाची श³यता जाÖत असेल.
उÂøांतीवादी तßवा¸या बाजूने टीकेिशवाय युिĉवाद नाही. मानसशाľ²ांचा असा युिĉवाद
आहे कì, सवªÿथम उÂøांतीवादी मानसशाľाने िदलेले ÖपĶीकरण पडताळणी करÁयायोµय
नाही Ìहणून ते शाľीय नाही. दुसöयांदा हा सांÖकृितक सारखेपणा ल§िगक समजांना सुĦा
लागू केला जाऊ शकतो. ितसö यांदा, असा युिĉवाद केला गेला आहे कì सवª संÖकृतéमÅये,
सामाÆयत: पुŁष अिधक शĉì, दजाª आिण सातÂयाने कमाई करÁयाची ±मता धारण
करतात, Âयामुळे, िľया कमी आिथªक ±मता असलेÐया िकंवा कमकुवत Óयĉìऐवजी हे
गुणधमª असलेÐया पुŁषाला ÿाधाÆय देतील अशी श³यता असते. साधनसंप°ीसाठी पुŁष
िľयांवर अवलंबून नसÐयामुळे, जोडीदार िनवडताना ते आिथªक संसाधनां Óयितåरĉ इतर
घटकांचा िवचार करतात.
गाळणी िसĦांत: जोडीदाराची िनवड (Filtering models: sifting out a
spouse) :
या िसĦांतामुळे संभाÓय जोडीदारामÅये अÂयंत महßवपूणª वैिशĶ्ये शोधÁयासाठी मदत होते,
परंतु िविशĶ Óयĉì जोडीदाराची िनवड कशी करते हे िनिIJत करÁयासाठी
आवÔयकतेनुसार उपयुĉ नाही. गाळणी िसĦांत अशा गुंतागुंती¸या ÿijाचे उ°र देÁयासाठी
आपÐयाला मदत करÁयाचा ÿयÂन करते.
संशोधक असे सुचवतात कì, जसे आपण अनावÔयक सामúी काढून टाकÁयासाठी पीठ
चाळतो, Âयाचÿमाणे, Óयĉì अÂयंत लहान बाबéचा िवचार कłन Âयांचे संभाÓय जोडीदार
शोधतात. या िसĦांताÿमाणे, Óयĉì ÿथम अशा घटकांची चाळणी करतात जे आकषªकतेचे
Óयापक िनधाªरक आहेत. एकदा Óयĉì या ÿाथिमक चाळणीमधून गेली कì नंतर अिधक
अÂयाधुिनक ÿकारची चाळणी वापरले जाते. अंितम पåरणाम Ìहणजे Âयां¸या सुसंगततेवर
आधाåरत जोडीदाराची िनवड केली जाते.
सुसंगतता कशी िनधाªåरत केली जाते? केवळ Óयिĉमßव वैिशĶ्येच नÓहे तर अनेक
सांÖकृितक घटक यामÅये महÂवाची भूिमका बजावतात. उदाहरणाथª, जेÓहा िववाहाचा ÿij
येतो तेÓहा एकिजनसीपणाचे तßव पाळले जाते. वय, िश±ण, वंश, लोकसं´याशाľीय
वैिशĶ्ये आिण धमाªमÅये समान असलेÐया Óयĉìशी लµन करÁयाची श³यता Ìहणजे
सुसंगतता होय. munotes.in

Page 136

िवकासाÂमक मानसशाľ
136 यािशवाय िववाह पद्®ेणी हा सुĦा महÂवाचा घटक मानला जातो. हा घटक िववाहा¸या
िनणªयावर पåरणाम करतो. िववाह पद्®ेणी Ìहणजे ľी आिण पुŁष जोडीदार िनवड करताना
कोणÂया गोĶीना ÿाÅयाÆय देतात. सवªसाधारणपणे असे िदसून येते कì, पुŁष आपÐयापे±ा
कमी वयाची, कमी उंचीची, कमी दजाª असलेली ľी िनवडतो, तर ľी आपÐया पे±ा वयाने
मोठा, अंगिपंडाने मजबूत आिण अिधक दजाªचा असा पुŁष िनवडतात. िववाह पद्®ेणी
िľयांसाठी संभाÓय जोडीदार िनवडी¸या सं´या मयाªिदत करते, िवशेषत: िľयां¸या
बाबतीत जसजसे ľीचे िववाहाचे वय वाढत जाते तसतसी ितला अनुłप जोडीदारांची
सं´या कमी होत जाते. पुŁषांना Âयांचे वय वाढत असताना जोडीदाराची सिवÖतरपणे
िनवड करÁयाची परवानगी िमळते. बनाªडª (१९८२) यांचा असा िवĵास होता कì, काही
िľया िववाह करÁयास असमथª असतात कारण Âया उ¸च दजाª¸या असतात आिण
उपलÊध असलेÐयापे±ाही उ¸च दजाª¸या Óयĉìची शोध घेतात.अशा मिहलांना मानाचे
Öथान आहे Âया अúÖथानी असतात. िववाहाची पद्®ेणी सुिशि±त आिĀकन अमेåरकन
मिहलांसाठी जोडीदार शोधणे िवशेषतः कठीण बनवते कारण फार कमी आिĀकन
अमेåरकन पुŁष सुिशि±त आहेत. अशा पåरिÖथतीत, िľया कमी िशकलेÐया िकंवा िववाह
न करÁयाचा िनणªय घेणाöया पुŁषांशी िववाह करÁयाची अिधक श³यता असते.
७.२.५ संलµनन शैली आिण ÿणयािधĶीत नातेसंबध: ÿौढांची ÿेमळ शैली
बालपणातील संलµनकता ÿितिबंिबत करतात का? (Attachment styles and
romantic relationships: do adult l oving styles reflect attachment in
infancy?) :
काही पुरावे असे िसĦ करतात कì, बालपणात अनुभवलेÐया संलµननतेचा ÿकार ÿौढ
रोमँिटक संबंधांदरÌयान िदसून येतो. संलµनक Ìहणजे मूल आिण िविशĶ Óयĉì यां¸यातील
सकाराÂमक भाविनक बंधनाचा िवकास. बहòतेक अभªकांमÅये तीन संलµनक ÿकारांपैकì एक
संलµनक शैली असतेच.
सुरि±तपणे संलµन झालेली मुले (Securely attached children): ºयांचे Âयां¸या
पालकांशी सकाराÂमक, िवĵासू, िनरोगी संबंध आहेत. सुरि±त संलµनक शैली असलेले
ÿौढ सहजपणे नातेसंबंधात ÿवेश करतात आिण Âयां¸या संबंधां¸या भिवÕयातील यशाबĥल
आनंदी, उÂसाही आिण आÂमिवĵासू असतात.
घिनķता िकंवा सामािजक परÖपरसंवादटाळणारी लहान मुले (Avoidant infants):
काळजी घेणाöयांबĥल तुलनेने उदासीन आिण Âयां¸याशी संवाद टाळणाöया मुलांचा यामÅये
समावेश होतो. टाळÁयाची संलµन शैली असलेÐया ÿौढांमÅये सहसा नातेसंबंधांमÅये कमी
गुंतवणूक केली जाते, िवभĉ होÁयाचा दर जाÖत असतो आिण अनेकदा Âयांना एकटे
वाटते.
िĬधा मन:िÖथतीत असणारी मुले (The Ambivalent infants): काळजीवाहकांपासून
दूर असताना खूप ýास होतो असे दिशªवतात परंतु जेÓहा काळजी घेणारा परत येतो तेÓहा ते
रागवलेले िदसतात. िĬधा मन: िÖथती संलµनक शैली असलेÐया ÿौढांमÅये नातेसंबंधांत
जाÖत गुंतवणूक करÁयाची ÿवृ°ी असते, Âयांचे जोडीदारासोबत वारंवार āेकअप होतात
आिण तुलनेने Âयां¸यामÅये कमी आÂमसÆमान असतो. munotes.in

Page 137

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
137 संशोधकां¸या मते, संलµनक शैली ÿौढÂवापय«त चालू राहते, ºयामुळे रोमँिटक संबंधां¸या
Öवłपावर पåरणाम होतो. उदाहरणाथª, खालील िवधाने िवचारात ¶या:
१. मला इतरां¸या जवळ जाणे तुलनेने सोपे वाटते आिण Âयां¸यावर अवलंबून राहणे
आिण Âयांना मा»यावर अवलंबून ठेवणे सोयीचे आहे. मी सहसा सोडून िदÐयाबĥल
िकंवा मा»या जवळ¸या Óयĉìबĥल काळजी करत नाही. (सुरि±त संलµनक शैली)
२. मी इतरां¸या जवळ असÐयाने काहीसा अÖवÖथ आहे; मला Âयां¸यावर िवĵास ठेवणे
पूणªपणे अवघड आहे. जेÓहा कोणी खूप जवळ येते तेÓहा मी अÖवÖथ होतो आिण
बö याचदा, जोडीदार मला मा»यापे±ा अिधक िजÓहाÑयाचे वाटतात. (टाळÁयाची
संलµनक शैली)
३. मला वाटते कì, इतर मला पािहजे िततके जवळ देÁयाबाबत नाराज आहेत. मला
अनेकदा काळजी वाटते कì माझा जोडीदार मा»यावर खरोखर ÿेम करत नाही िकंवा
मा»याबरोबर रा हó इि¸छत नाही. मला दुसöया Óयĉìशी पूणªपणे िवलीन Óहायचे आहे
आिण ही इ¸छा कधीकधी लोकांना घाबरवते. (संिदµध संलµनक शैली)
संलµनक शैली देखील काळजी¸या Öवłपाशी संबंिधत असू शकते जे ÿौढांना Âयां¸या
रोमँिटक जोडीदाराला मदतीची गरज असते तेÓहा मदत करतात. उदाहरणाथª, सुरि±त ÿौढ
अिधक संवेदनशील आिण आĵासक राहóन Âयां¸या जोडीदारा¸या मानिसक गरजांना
अिधक ÿितसाद देतात.
तुलनेत, िचंताúÖत ÿौढ Âयां¸या जोडीदारांना अनाहóत, सĉìची मदत देÁयाची अिधक
श³यता असते.ºया लोकांना नातेसंबंधांमÅये अडचण येत आहे, Âयां¸या समÖयेचे मूळ
शोधÁयासाठी Âयां¸या बालपणाकडे परत पहावे लागते.
आपली ÿगती तपासा
१. नातेसंबंध तयार करÁयाचे मागª सांगा. आपले उ°र योµय उदाहरणांसह ÖपĶ करा.
२. मिहलांचे सामािजक घड्याळ यावर सिवÖतर टीप िलहा.
३. नातेसंबंधांसंबधी एåरकसनचे मत थोड³यात िलहा.
७.३ नातेसंबंधांचा ÿवाह (THE COURSE OF RELATIONSHIPS) नातेसंबंध असलेÐया Óयĉéना िविवध आÓहानांचा सामना करावा लागतो. ÿौढÂवा¸या
सुŁवाती¸या काळात पुŁष आिण िľयांमÅये महßवपूणª बदल होतात. हे बदल घडतात
तेÓहा ते Âयांचे कåरअर घडवÁयाचे काम करतात, मुले जÆमाला घालतात, सांभाळतात,
इतरांशी नातेसंबंध ÿÖथािपत करतात आिण काही वेळा नाÂयांचा शेवटही करतात. िववाह
करायचा असेल तर कधी केला पािहजे, तŁण ÿौढांना या सवाªत मोठ्या ÿijांला सामोरे
जावे लागते. munotes.in

Page 138

िवकासाÂमक मानसशाľ
138 ७.३.१ सहवास, िववाह आिण इतर नातेसंबंधा¸या िनवडी: पूवª ÿौढÂवातील पयाªयांची
øमवारी लावणे (Cohabitation, marriage, and other relationship
choices: sorting out the options of early adulthood) :
काही Óयĉéसाठी , संभाÓय जोडीदाराची ओळख करÁयापे±ा िववाह करायचा कì नाही हा
ÿाथिमक मुĥा असतो. सव¥±णानुसार बहòतेक िवŁĦिलंगéनी नमूद केले आहे कì Âयांना
िववाह करायचा आहे, परंतु Âयासाठी Âयांनी दुसरा मागª िनवडला, िववाह न करता एकý
राहÁयाची आिण ल§िगक संबंध ठेवÁयाची िÖथती, िजथे ते िववाहािशवाय एकý राहणे पसंत
करतात. सÅया अमेåरकेत हे अिधक ÿचिलत आहे. हे देखील ल±ात आले आहे कì यू.एस.
मÅये, बहòतेक तŁण ÿौढ Âयां¸या रोमँिटक जोडीदारासोबत Âयां¸या २० ¸या दशकात
कमीतकमी कालावधीसाठी तरी एकý राहतात आिण बहòतेक िववाह जोडÈयांनी एकý
आÐयानंतर होतात. बहòधा आपÐया मनात ÿij िनमाªण होईल कì, जोडÈयांनी िववाहापे±ा
सहवास का िनवडावा ? काही जण आजीवन बांिधलकìसाठी तयार नसÐयामुळे असे कł
शकतात. िववाह खरोखर कसे असते ही सवय लावÁयासाठी िकंवा सराव करÁयासाठी असे
कł शकतात. िलंगा¸या बाबतीत, पुŁष सहवासाला नाÂयाची चाचणी करÁयाचा एक मागª
Ìहणून पाहतात तर िľया लµना¸या िदशेने एक पाऊल Ìहणून पाहतात. दुसरीकडे, काही
जोडपी िववाहा¸या ÿथेशी सहमत नसतील. Âयांचा असा िवĵास आहे कì िववाह कालबाĻ
आहे आिण जोडÈयाने आयुÕयभर एकý राहÁयाची अपे±ा करणे अवाÖतव आहे.
आकडेवारी असे सुचवते कì, एकमेकां¸या सहवासात रािहÐयाने Âयां¸या आनंदी वैवािहक
जीवनाची श³यता वाढते असे समजतात ते चुकìचे आहेत.
िववाह (Marriage) :
ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या काळात, िववाह हा बहòतेक Óयĉéनी पसंत केलेला अंितम पयाªय
आहे. याचे कारण असे आहे कì, बरेच लोक िववाहाला ÿेमळ नाÂयाचे योµय संयोजन Ìहणून
पाहतात.याउलट , िविशĶ वयानंतर काहéना असे वाटते कì, ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या
काळात िववाह करणे 'योµय' असू शकते. Óयवसाियक सुरि±तता, आिथªक कÐयाण आिण
समाजाने पूणªपणे ÖवीकारलेÐया ल§िगक समाधानासाठी जोडीदार अशा िविवध भूिमकांसाठी
िववाह कł शकतात. जोडीदार ºया इतर भूिमका बजावू शकतो Âयापैकì काही
मनोरंजनाÂमक आिण उपचाराÂमक आहेत िजथे पती -पÂनी Âयां¸या समÖयांवर चचाª कł
शकतात आिण िविवध उपøमांसाठी जोडीदार Ìहणून एकý काम कł शकतात. िववाह हे
एकमेव साधन मानले जाते जे समाजाने मुले होÁयासाठी पूणªपणे Öवीकारले आहे.शेवटी,
िववाहामुळे कायदेशीर संर±ण आिण इतर काही फायदे देखील िमळतात, जसे कì
सामािजक सुर±ा, वैīकìय िवमा आिण िविशĶ फायदे जे िववाहािशवाय िमळत नाहीत.
िववाह महßवाचा असला तरी कायम ÖवŁपाची ÿथा नाही. िववाह करणाöया जोडÈयांची
सं´या का कमी आहे याचे मु´यकारण Ìहणजे घटÖफोट व नंतर¸या आयुÕयात िववाह
करÁयाची इ¸छा हे आहे.
तथािप, िववाह अजूनही एक मजबूत सामािजक संÖथा आहे. युरोपमधील सव¥±ण असे
दशªवतात कì, बहòतेक लोक ÿौढÂवा¸या शेवटी िववाह करतात आिण Âयांना िवĵास आहे
कì, चांगले कौटुंिबक जीवन अÂयंत महÂवाचे आहे. munotes.in

Page 139

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
139 यामुळे असा ÿij िनमाªण होतो कì, लोक ÿौढÂवा¸या शेवटी िववाह का करतात? लोकांनी
ÿौढÂवा¸या शेवटी िववाह िववाह करÁयाची असं´य कारणे असू शकतात, जसे कì ÿथम
िÖथर कåरअर िकंवा भाविनक पåरप³वता आिण नंतर जीवनातील इतर पैलूंवर पकड
घेतÐयानंतर जीवनाचे मोठे िनणªय घेणे.
िववाह कसे होतात (What makes a marriage) :
यशÖवी िववाहांमÅये जोडीदारांनी अनेक वैिशĶ्ये ÿदिशªत केली आहेत. यातील काही
वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे आहेत:
• संÿेषणात तुलनेने कमी नकाराÂमकता
• समान ÖवारÖय असणे
• भूिमकां¸या िवतरणावर सहमत
• एकमेकांबĥल आपुलकì दाखवणे
• दोन Öवतंý Óयĉéपे±ा Öवतःला परÖपरावलंबी समजणे.
तथािप, यशÖवी िववाहांमÅये पती -पÂनéनी ÿदिशªत केलेÐया वैिशĶ्यांिवषयी आपली
जागłकता नाही , िकतीही ÿमाणात अ सला तरीही, केवळ घटÖफोटाची महामारी
रोखÁयास मदत झाली. मÅयम वयात समजणारी ही गोĶ नाही , ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या
कालावधीत व िववाहा¸या सुŁवाती¸या वषा«मधील ही समÖया आहे. पुरावे असे दशªवतात
कì, बहòतेक घटÖफोट लµना¸या पिहÐया दहा वषा«मÅये होतात. घटÖफोट ही केवळ
अमेåरकेतीलच नाही तर गरीब देशांमधील ही एक महßवपूणª समÖया आहे.
िविवहानंतर होणारे संघषª (Early marital conflict)
वैवािहक जीवनात मतभेद होÁयाची श³यता अिधक असते.आकडेवारी असे सूिचत करते
कì, नविववािहत जोडÈयांपैकì सुमारे िनÌमे ल±णीय संघषाªला सामोरे जातात. एक ÿमुख
कारण Ìहणजे सुŁवातीला, जोडीदार एकमेकांना "तेजÖवी डोÑयांĬारे" ओळखतात परंतु
जेÓहा ते एकमेकांबरोबर राहó लागतात तेÓहा Âयांना एकमेकां¸या दोषांची जाणीव होते.
लµना¸या पिहÐया दहा वषा«मÅये वैवािहक गुणव°ेची धारणा िÖथरते¸या कालावधीनंतर
कमी होऊ लागते आिण नंतर अितåरĉ घट होते.
वैवािहक संघषाªचे इतर अनेक मागª असू शकतात. जोडÈयांना एक पालक Ìहणून, Âयांचे मूल
Öवतंý, Öवाय° ÿौढ Ìहणून बदल करÁयात अडचण येऊ शकतात.जोडीदारािशवाय
इतरांबरोबर ओळख िवकिसत करÁयात अडचण येऊ शकते, तर काहéना कुटुंबातील इतर
सदÖयां¸या आिण िमýां¸या तुलनेत Âयां¸या जोडीदारासाठी समाधानकारक वेळ
िमळवÁयासाठी संघषª करावा लागतो. तथािप, बहòतेक िववािहत जोडÈयांना िववाहाची
सुŁवातीची वष¥ खूप समाधानकारक वाटतात. ते याला ÿेमाचा िवÖतार मानतात.ते
नातेसंबंधातील बदलांची बोलणी करत असताना, ते एकमेकांबĥल अिधक जाणून घेतात. munotes.in

Page 140

िवकासाÂमक मानसशाľ
140 अनेक जोडÈयांना हा नविववाहाचा कालावधी Âयां¸या संपूणª वैवािहक जीवनातील सवाªत
आनंदाचा कालावधी मानतात.
७.३.२ पालकÂव: मुल जÆमाला घालÁयासाठी िनणªय घेणे (Parenthood:
choosing to ha ve children) :
एखाīा जोडÈयाला मुले हवीत कì नको हे कशामुळे ठरले जाते?सवाªत महÂवाचे िनणªय
घेÁयापैकì हा एक िनणªय आहे. मुलाला वाढवणे हे जोडÈयावर एक मोठा आिथªक भार असू
शकतो.तŁण ÿौढ सामाÆयत: मूल होÁया¸या िनणªयाचे ®ेय मानिसक कारणांना देतात. मुले
मोठी होताना Âयांची कामिगरी पाहóन आिण Âयां¸याशी घिनķ संबंध ठेवून आनंद िमळÁयाची
अपे±ा असते. कधीकधी पालकांना Âयां¸या Öव-सेवे¸या गरजा पूणª करÁयासाठी मुले
आवÔयक असतात. उदाहरणाथª, मुले हवी आहेत कारण, जेणेकłन ते Âयांना संर±ण देऊ
शकतील िकंवा Âयां¸या Ìहातारपणी सहवास देऊ शकतील. मुलां¸या आधाराने सामािजक
िनकषांची पूतªता कł इि¸छत असतील.तर इतर जोडÈयांसाठी, गभªधारणा अिनयोिजत
िकंवा जÆम िनयंýण पĦतé¸या अपयशामुळे अिनयोिजत असू शकते. जेÓहा एखाīा
जोडÈयाला पुरेशी मुले असतील िकंवा मुले होऊ नयेत असे वाटते तेÓहा गभªधारणेला
समÖया Ìहणून पािहले जाते. बöयाचदा, समाजातील सवाªत असुरि±त जोडÈयांना नको
असलेली गभªधारणा होÁयाची श³यता अिधक असते. तŁण, गरीब आिण कमी िशकलेÐया
जोडÈयांमÅये िनयोजनशूÆय गभªधारणा सामाÆय आहे. आनंदाची गोĶ Ìहणजे,
गभªिनरोधकांचा वापर आिण पåरणामकारकता यात ल±णीयरीÂया वाढ झाली आहे आिण
गेÐया अनेक दशकांमÅये नको असलेÐया गभªधारणे¸या घटना कमी झाÐया आहेत.
कुटुंबाचा आकार (Family size) :
आजकाल बहòतेक कुटुंबात दोनपे±ा जाÖत अपÂय होऊ देÁयाची इ¸छा नसते. पैशाची
समÖया नसÐयास तीन अपÂये अिधक आदशª आहेत. बहòतेक िवकिसत देशांमÅये, दुसöया
महायुĦानंतर ÿजनन दर ल±णीय घटला आहे. हे िवĵासाहª जÆम िनयंýण पĦतéमुळे होऊ
शकते आिण अिधकािधक िľयांनी काम करणे सुł केले आहे - ºयामुळे एकाच वेळी
नोकरीचे ÓयवÖथापन आिण मुलांचे संगोपन करÁयाचा दबाव वाढतो. यामुळे अनेक िľयांना
मुले होÁयास खाýी कमी झाली आहे.दुसरे कारण असे होऊ शकते कì, कåरयर¸या
िवकासासाठी मुले जÆमा¸या वषा«मÅये अंतर ठेवून गभªधारणा करणे.
मुले कमी होÁयाचे आणखी एक कारण Ìहणजे, वृĦावÖथेत आिथªक आधार यासारखे मुले
होÁयाचे काही पारंपाåरक फायīांचे सÅया आकषªण रािहलेले नाही. Âयांची काळजी
घेÁयासाठी वृĦ आपÐया मुलांवर अवलंबून राहó शकतात याची शाĵती नाही. शेवटी, आपण
चांगले पालक होऊ शकणार नाहीत या भीतीमुळे, मुलां¸या संगोपनाशी िनगडीत
जबाबदारीमुळे िकंवा मुलां¸या संगोपनासाठी जाÖत िकमतीमुळे काहीजण मुले होÁयाचे
टाळतात.
दुहेरी कमावणारे जोडपे (Dual earner couples) :
तŁण ÿौढांना ÿभािवत करणाöया ÿमुख ऐितहािसक बदलांपैकì एक Ìहणजे दोÆही पालक
काम करणाöया कुटुंबां¸या सं´येत वाढ. मुले जÆमाला घालणे ही एक महागडी बाब munotes.in

Page 141

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
141 असÐयाने दोÆही जोडीदारांचे आिथªक योगदान महßवाचे आहे. असे करत असताना, िľया
Âयां¸या कामावłन घरी परतÐयानंतरही काम पूणª करतात ºया पुŁषां¸या तुलनेत जाÖत
मेहनतीची गरज नसलेÐया काया«मÅये मदत कł शकतात. अगोदरच िनयोजन करता
येÁयासारखी कामे करÁयाची पतéची ÿवृ°ी असते, तर िľयांना अशी कामे करावी
लागतात ºयात मुलांची काळजी घेणे आिण Öवयपाक तयार करणे यासार´या कामांकडे
तÂकाळ ल± देणे आवÔयक असते. Ìहणूनच, पुŁषां¸या तुलनेत मिहला अिधक योगदान
देत असÐयाचे आढळले आहे, जे Âयांना तणाव आिण िचंता असÁयाचे एक कारण देखील
असू शकते.
पालकÂवाची बदलती भूिमका: जोडपे आिण मुल? (The Transition to
Parenthood: Two’s a Couple, Three’s a Crowd?) :
पालक होणे, ÿौढ Óयĉìकडून पालकांकडे जाणे हे फार सोपे नाही. हे जगाकडे पूणªपणे
वेगÑया ÿकारे पाहÁयास ÿवृ° करते. मुलाचे आगमन कौटुंिबक जीवनाचे ÿÂयेक पैलू
सकाराÂमक आिण नकाराÂमक अशा दोÆही ÿकारे बदलतात. वडील आिण आई होÁया¸या
नवीन भूिमकेत येताना जोडीदारां¸या भूिमकांमÅये अितåरĉ बदल होतात. मुला¸या
जÆमामुळे मानिसक आिण शारीåरक मागÁया जाÖत होतात जसे कì, जवळजवळ सतत
®म, थकवा व आिथªक जबाबदाöया आिण घरातील वाढलेली कामे.
सांÖकृितक फरकही आहेत. पाIJाÂय संÖकृती Óयिĉवादावर भर देते, Ìहणून मुलांचे संगोपन
हे पालकांचे पूणªपणे खाजगी ÿकरण मानले जाते. समाजाचा फारसा पािठंबा नाही.पाIJाÂय
संकृती िशवाय इतर संÖकृतéमÅये, मुलां¸या संगोपनासाठी मोठ्या ÿमाणावर समुदाय
समथªन आहे. पाIJाÂय संÖकृतीत, अनेक जोडÈयांसाठी मुलाचा जÆम कमी वैवािहक
समाधानाचे कारण असू शकते, िवशेषत: ºया िľया मुला¸या जÆमानंतर Âयां¸या
िववाहाबĥल असमाधानी असतात. कारण िľयांनी अनुभवलेली जबाबदारी पती¸या
जबाबदारीपे±ा जाÖत असते जेÓहा मुलां¸या संगोपनाची कामे वाटून घेतली जातात. याचा
अथª असा नाही कì, सवª जोडÈयांना मुला¸या जÆमानंतर वैवािहक समाधान कमी होते.
िवशेषतः, पूवê जोडÈयांना जे नविववािहत Ìहणून समाधानी होते ते Âयां¸या मुलांचे संगोपन
करताना समाधानी वाटÁयाची श³यता असते. जे पालक एक संघ Ìहणून काम करतात
िजथे ते मुलांचे संगोपन Åयेय आिण धोरणे Öवीकारतात ते Âयां¸या पालकÂवा¸या भूिमकेवर
समाधानी असÁयाची अिधक श³यता असते.जॉन गॉटमन व Âयांचे सहकारी (२०००)
यां¸या मतानुसार, वैवािहक समाधान िÖथर राहó शकते आिण मुला¸या जÆमाबरोबर वाढू
शकते, पालकÂवाचा ताण खालील गोĶéĬारे ल±णीय कमी केला जातो:
१. जोडीदाराबĥल ÿेम आिण आपुलकì िनमाªण करÁयासाठी कायª करणे.
२. जोडीदारा¸या आयुÕयातील घटनांबĥल जागłक राहणे आिण Âया घटनांना ÿितसाद
देणे.
३. समÖया िनयंýणीय आिण सोडवता येÁयासार´या आहेत याची जाणीव असणे. munotes.in

Page 142

िवकासाÂमक मानसशाľ
142 संशोधन िनÕकषाªनुसार, जीमुले आगोदरच समाधानी आहेत ती तुलनेत कमी समाधानी
असणाöयांनापे±ा, वैवािहक समाधान जाÖत िमळवतात. मुलांना जÆम देÁयामुळे वाईट
पåरिÖथती आणखी वाईट होÁयाची श³यता असते.
७.३.३ समरित-पुŁष आिण समरित-ľी पालक (Gay and Lesbian Parents) :
आकडेवारी अशी दशªवते कì, यू. एस. मÅये जवळपास १६ ते २०% पालक समान िलंगी
आहेत.दोन वडील िकंवा दोन आई असलेÐया कुटुंबात वाढलेÐया मुलां¸या सं´येत वाढ
झाली आहे. िभÆनिलंगी आिण समिलंगी कुटुंबांमÅये फरक आहे. अनेक अËयासावłन असे
आढळून आले आहे कì, िवषमिलंगी जोडÈयां¸या तुलनेत समिलंगी जोडÈयांमÅये
®मिवभागणी अिधक समानतेने करतात. समिलंगी संबंधातील ÿÂयेक जोडीदार िवषमिलंगी
जोडीदारांइतकìच िविवध कामे करतात. यािशवाय, समिलंगी जोडÈयांमÅये िवषमिलंगी
जोडÈयां¸या तुलनेत घरगुती कामा¸या समान वाटपाचे पालन करÁयाची अिधक श³यता
असते. मुलाचे आगमन (मु´यतः कृिýम रेतन िकंवा द°क) समिलंगी जोडÈयांमधील
घरगुती जीवनाची गितशीलता िवषमिलंगी जोडÈयांÿमाणे बदलते. िवषमिलंगी आिण
समिलंगी कुटुंबांमÅये भूिमकांचे िवशेषीकरण िवकिसत होते. समिलंगी जोडÈयांमÅये, जरी
काम आिण िनणªय सामाियक केले गेले असले तरी, मुलां¸या संगोपनाचा भार जोडÈया¸या
एका सदÖयावर अिधक पडतो तर दुसरा पगारा¸या नोकरीमÅये अिधक वेळ घालवÁयाची
श³यता असते. मुले आÐयावर समिलंगी जोडÈयांमधील संबंधांची उÂøांती िवषमिलंगी
जोडÈयांसारखीच िदसते.
समिलंगी आिण िवषमिलंगी जोडपी कशाचीही पवाª न करता मुलांचे पालनपोषण समान
पĦतीने करतात. संशोधनात समिलंगी कुटुंबातील मुलां¸या तुलनेत िभÆनिलंगी कुटुंबात
वाढलेÐया मुलां¸या समायोजनात कोणताही फरक आढळून आला नाही. तथािप, समिलंगी
मुलांना समाजातून मोठ्या आÓहानांना सामोरे जावे लागते जे आजही समल§िगकते¸या
िवरोधात खोलवर पूवªúहदूिषत आहेत.
७.३.४ एकटे राहणे: एकटे राहÁयाची इ¸छा (Staying single: Wanting to be
alone) :
काही Óयĉéसाठी, एकटे राहणे हा जीवनातील एक जाणीवपूवªक, Öवतः िनवडलेला मागª
आहे.गेÐया अनेक दशकांत, एकटे राहणे (जोडीदारािशवाय), यामÅये ल±णीय वाढ झाली
आहे.Óयĉéची अिववािहत राहÁयाची अनेक कारणे आहेत.
१. ºयांनी अिववािहत राहणे पसंत केले ते िववाहाकडे नकाराÂमक ŀिĶकोनातून पाहतात.
आदशª ŀिĶकोनातून पाहÁयाऐवजी ते वैवािहक संघषª आिण घटÖफोट यावर अिधक
ल± क¤िþत करतात, ते असा िनÕकषª काढतात कì, आजीवन एकý राहÁयामÅये
जाÖत धोका आहे.
२. िववाहाकडे काहीजण खूप ÿितबंधाÂमक Ìहणून पाहतात. हे लोक वैयिĉक बदल
आिण वाढीला फार मोलाचे मानतात जे िववाहाĬारे िविहत दीघªकालीन वचनबĦतेवर
पåरणाम कł शकतात. munotes.in

Page 143

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
143 ३. काही Óयĉì Âयांचे उवªåरत आयुÕय घालवÁयासाठी योµय Óयĉì शोधू शकत नाहीत.
Âयांना Âयांची Öवाय°ता, मोकळीक आिण ÖवातंÞय मोलाचे वाटते.
जरी अिववािहत रा हÁयाचे फायदे असले तरी Âयाचे तोटे देखील आहेत. अिववािहत
लोकांना, िवशेषत: मिहलांना समाजातून कलंक ही सहन करावा लागतो. आिथªक
सुरि±तते¸या कमी भावनेसह सोबत राहÁयाचा आिण ल§िगक संबंध ठेवÁयाचा अभाव असू
शकतो.
आपली ÿगती तपासा
१. तŁण ÿौढांमÅये कोणÂया ÿकार¸या नातेसंबंधाचा समावेश होतो? आपले उ°र योµय
उदाहरणांसह िलहा.
२. सुŁवाती¸या वैवािहक संघषाªवर सिवÖतर टीप िलहा.
३. कौटुंिबक आकार पूवª ÿौढÂवावर पåरणाम करतो का? थोड³यात समजावून सांगा.
७.४ सारांश पूवª ÿौढÂव हा एक कालावधी आहे ºयामÅये इतर टÈÈयां¸या तुलनेत ÖपĶ िदसणारी वाढ
कमी ÿमाणात असते.तथािप, हे बदल दुलªि±त केले जाऊ नयेत ते एखाīा¸या
िवकासासाठी िततकेच महÂवाचे आहेत. संपूणª घटकामÅये आपण अशा Óयĉéना भेटलो जे
Âयां¸या आरोµय आिण बुĦी¸या िशखरावर पोहोचले आहेत, आयुÕया¸या अशा कालखंडात
खरे ÖवातंÞय हे केवळ एक आÓहान नसून एक Åयेय आहे. जीवनात पुढे जाताना
आपÐयाला बालपणातील काही ल±णीय समÖयांना सामोरे जावे लागते जसे कì, नातेसंबंध
तयार करणे, ÿेमात पडणे, कåरअर शोधणे आिण अखेरीस लµन करणे. आपण अशा
घटकांवर देखील ल± िदले जे ÿेमळ संबंधांना जÆम देतात व लµन कसे करायचे आिण
कोणाशी लµन करायचे या¸या िनवडीचा आÌही िवचार करतो, उ°म असलेले आिण
नसलेले िववाह व Âयांचे पåरणाम करणारे घटक यांचे सार देखील नाही.
लोकांनी कåरअर िनवडताना ºया घटकांचा िवचार केला आिण कारकìदêची वैिशĶ्ये जी
Âयांना समाधानकारक बनवतात Âयावरही आपण चचाª केली. पुढील घटकात आपण मÅयम
ÿौढÂवाकडे जाÁयापूवêहा अÅयाय सुł झालेÐया ÿÖतावनेवर Âयां¸यावर पåरणाम करणाöया
घटकांबĥल उजळणी केली.
आपण तŁण ÿौढां¸या सामािजक घड्याÑयाबाबत आिण Âयांना कशामुळे आनंद होतो
याबाबत चचाª केली. Âयांचा आनंद ÿामु´याने मानसशाľीय घटकांशी संबंिधत आहे जसे
कì ÖवातंÞय, आÂमसÆमान, ±मता आिण इतरांशी नातेसंबंध. आपण हे देखील समजून
घेतले कì, तŁण ÿौढ Âयां¸या मैýी व िजÓहाÑया¸या गरजेला कसा ÿितसाद देतात आिण
आवड कशी ÿेमळतेकडे वळते. एåरकसन यांनी Óयिĉमßवा¸या ºया आठ अवÖथा
सांिगतÐया आहेत Âया पैकì सहाÓया अवÖथेचा संबंध ÿौढÂवाशी जोडलेला आहे. या
अवÖथेचे नाव आहे िजÓहाळा िवŁĦ तुटकपणा असे आहे, जे इतरांशी घिनķ नातेसंबंध munotes.in

Page 144

िवकासाÂमक मानसशाľ
144 िनमाªण कł शकतात आिण िवकिसत कł शकतात Âयां¸यामधील हा संघषª कमी झाÐयाचे
िदसून आले आहे.
ÿिसĦ मानसशाľ² रॉबटª Öटनªबगª यांनी सांिगतलेÐया िविवध ÿकार¸या ÿेमाबाबत आिण
िभÆनतेबाबत चचाª केली आहे. रॉबटª Öटनªबगª यांनी ÿेमाचा िýकोण िसĦांत मांडला आहे.
या िसĦांतानुसार ÿेमाचे तीन घटक आहेत. यामÅये उÂकटता, िजÓहाÑया आिण
वचनबĦता या घटकांचे वणªन केले आिण ÿेम भावनेचे Öवłप कसेकसे बदलत जाते हे
ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
तŁण Óयĉì आपले जोडीदार कसे िनवडतात याबाबत आपण चचाª केली आहे.काही
संÖकृतéमÅये जोडीदार िनवडÁयासाठी ÿेम िकंवा आवड हा घटक िनणाªयकअसतो तर इतर
काही संÖकृती िविवध घटकांवर भर िदला जातो. गाळणी िसĦांतानुसार, संभाÓय जोडीदार
िनवडताना सुŁवातीला Âयांची सुसंगतते¸या आधारावर गाळणी केली जाते. समिलंगी
सहसा िवषमिलंगी Óयĉéÿमाणेच नातेसंबंधांमÅये समान गुण शोधतात.
लहान मुलांची संलµनक शैली ÿौढ Ìहणून Âयां¸या रोमँिटक संबंधांशी कशी संबंिधत आहे
याबाबतही आपण चचाª केली आहे. संशोधनातून असे आढळून आले आहे कì,
बालपणातील संलµनक शैली भिवÕयातील ÿौढां¸या रोमँिटक नातेसंबंधांवर पåरणाम करते.
ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या कालावधीत लोक कोणÂया ÿकार¸या नातेसंबंधांमÅये ÿवेश
करतात आिण हे नातेसंबंध कशामुळे कायª करतात िकंवा ते संपुĶात कसे येऊ शकतात
याचे आपण सिवÖतर वणªन केले आहे. जरी िववाह न करता एकý राहÁयाची आिण ल§िगक
संबंध ठेवÁयाची पĦत लोकिÿय असली तरीही िववाह हा सवाªत जाÖत आकषªक व
महÂवाचा पयाªय आहे. यशÖवी िववाहातील जोडीदार एकमेकांबĥलचे आकषªण ŀÔय
ÖवŁपात दशªवतात, याबाबतही आपण चचाª केली आहे. घटÖफोटाची ÿथा जवळपास
िनÌया िववाहावर पåरणाम करते.
लहान मुलां¸या आगमनामुळे ÿौढÂवा¸या काळातील नातेसंबंधांवर कसा पåरणाम होतो
याचेही वणªन केले आहे. िľयां¸या बदलÂया भूिमकांमुळे कुटुंबाचा सरासरी आकार कमी
होत आहे. मुलांचे आगमन जोडीदारांचे Öवतःवरचे ल±, Âयां¸या भूिमका आिण वाढÂया
जबाबदाöया व जबाबदाöयां¸या बदलांमुळे िववाहात तणाव िनमाªण करतात.
गे आिण लेिÖबयन (पुŁष-पुŁष आिण ľी-ľी संबध ठेवणारे पालक) पालकांची तुलना
िवषमिलंगी पालकांशी केली आहे. समिलंगी पालकांमÅये िवषमिलंगी पालकां¸या तुलनेत
अिधक समानता आहे हे ÖपĶ केले आहे. समिलंगी आिण लेिÖबयन पालकां¸या मुलांमÅये
िवषमिलंगी पालकां¸या मुलांÿमाणे समान बदल होतात.
शेवटी, ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या काळात िववाह करÁयापे±ा अिववािहत राहणे पसंत केले
जाते कारण जाÖत लोकांनी अिववािहत राहÁयाची िनवड केली आहे, हे कदािचत
ÖवातंÞयात राहÁयाची इ¸छा आिण िववाहानंतरचे धोके टाळÁया¸या ÿयÂनांमुळे असू शकते
हे सिवÖतरपणे ÖपĶ केले आहे.
munotes.in

Page 145

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
145 ७.५ ÿij १. जवळीकता/ िजÓहाळा , आवड आिण ÿेम समजावून सांगा. आपले उ°र योµय
उदाहरणांसह ÖपĶ करा.
२. पूवª ÿौढÂव कालावधीत जोडीदार िनवडणे ही महÂवाची भूिमका आहे का? तपशीलवार
ÖपĶ करा.
३. अ. संलµनक शैली आिण ÿणायाधीĶीत/रोमँिटक संबंधांचे वणªन करा.
ब. पालकÂवावर सिवÖतर टीप िलहा.
४. िववाहानंतर¸या संघषाªवर चचाª करा.
५. टीपा िलहा
अ. उÂकट/वासनामय आिण सहचर/सहवािसय ÿेम
ब. रॉबटª Öटनªबगª यांचा ÿेमाचा िýकोण िसĦांत
क. दुहेरी कमावणारे जोडपे
ड. एकटे राहणे व एकटे राहÁयाची इ¸छा
७.६ संदभª • Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life
Span. (8th Ed). India: Pearson India Education services Pvt. Ltd .


***** munotes.in

Page 146

146 ८
पूवª ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – II
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ कायª: Óयवसायाची िनवड करणे आिण आरंभ करणे
८.२.१ तŁण ÿौढावÖथेतील ओळख: कामाची भूिमका
८.२.२ Óयवसाय िनवडणे: जीवनाचे कायª िनवडणे
८.२.३ Óयवसायातील प याªय, कौशÐय िवकास आिण भारतातील सरकारी धोरणे
८.२.४ िलंग व Óयवसाय िनवड: मिहलांचे काम
८.२.५ लोक का काम करतात ? उपजीिवकेपे±ा जाÖत कमाई
८.३ सारांश
८.४ ÿij
८.५ संदभª
८.० उिĥĶे या पाठामÅये आपण खालील घटकावर ल± क¤िþत करणार आहोत:
• लोक काम का करतात आिण काम करÁयासाठी समाधानाची जोड.
• कामाची भूिमका आिण एखादी Óयĉì नोकरी कशी िनवडते हे समजून घेणे.
• ÓयिĉमÂव आिण Âयाचे िसĦांत समजून घेणे.
• कमªचाöयां¸या कामात मागªदशªकाची गरज आिण भूिमका समजून घेणे.
• कामा¸या दरÌयान िलंग भूिमकांचे वणªन करणे.
८.१ ÿÖतावना आतापय«त आपण ÿौढÂवा¸या काळात होणाöया इतर महÂवा¸या संøमणाबĥल चचाª केली
आहे. पुढे जाताना, आपण तŁण ÿौढ Óयĉì¸या जीवनात घडणाöया आणखी एका
महßवा¸या बदलावर चचाª करणार आहोत जसे कì, कåरअर ŀढीकरण. जीवना¸या या
कालावधीत, तŁण ÿौढ आपÐया Óयवसायावर ल± क¤िþत करतात. पूवª ÿौढÂव हा
िनणªयांचा कालावधी आहे Âयाचे जीवनभर पåरणाम िदसून येतात. आपण िनवडलेला
Óयवसायाचा मागª आपण िकती पैसे कमवू हे ठरवतो. हे आपÐया नैितकता व Óयावसाियक
िÖथती, Öवतःची योµयता आिण आपण आयुÕयात जे योगदान देऊ या¸याशी संबंिधत
आहे. याचा अथª, Óयवसायाबाबतचे िनणªय आपÐया सावªजिनक ओळखीवर सुĦा पåरणाम munotes.in

Page 147

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
147 करतात.जेÓहा एखाīाला आपला Óयवसाय िनवडायचा असतो तेÓहा ÂयामÅये भूिमका
बजावणारे अनेक महßवपूणª घटक असतात.
८.२ कायª: Óयवसायाची िनवड करणे आिण आरंभ करणे (WORK: CHOOSING AND STARTING ON A CAREER) पूवª ÿौढÂवाचा कालावधी हा आपÐयापैकì बहòतेकांसाठी Óयवसायाबाबत िनणªय घेÁयाचा
एक महßवाचा टÈपा आहे ºयाचा आपÐया संपूणª जीवनावर पåरणाम होतो. Óयवसायाचा मागª
िनवडणे हा सवाªसाठीच अÂयंत कठीण िनणªय असतो. आपÐया आवडीनुसार िनवडलेÐया
Óयवसायात तो/ती िकती पैसे कमवेल, Âयाची/ितची सामािजक दजाª काय असेल हे ठरेल.
Óयĉì¸या जीवनात Óयवसायाचे महßवपूणª योगदान असते.
एखादी Óयĉì कोणÂया Óयवसायाची िनवड करेल यावर तो/ती िकती पैसे कमवेल,
Âयाची/ितची सामािजक िÖथती , Öवत:ची िकंमत आिण जीवनासाठी Âयाचे योगदान काय
असेल हे ठरले जाते. पालकÂव, नातेसंबंध, काम आिण कौटुंिबक जीवनामÅये समÆवय
साधÁयाचा Âयांचा िनधाªर यां¸या िम®णाने ÿौढ Óयĉì¸या जीवनात अÂयंत कठीण आÓहाने
िनमाªण होतात. काम करणे हे आिथªक संसाधने जमा करÁयाचे ÿाथिमक ľोत आहे. आपण
कोणते काम करतो यावर आपले सामािजक संबंध, समाधान, आÓहाने, अडचणी िकंवा
िनराशा आिण दैनंिदन जीवनातील कामकाजाचे ±ेý अवलंबून असते. शेवटी, कायª
ओळखी¸या अिभÓयĉìसारखे कायª करते आिण सामािजक मूÐये व सामािजक िÖथतीची
भावना अनुभवÁयास मदत करते.
आपण यानंतर पौगंडावÖथा व Óयवसाय िनवडी¸या िवकासाÂमक कायाªबĥल िवचार कł
या, ºयािठकाणी Óयवसाय आिण वैयिĉक ओळखी¸या इतर पैलूंबाबत िनणªय घेÁया¸या
दुÓयावर भर िदला जातो. आपण येथे कामा¸या बाबतीत अनुकूल घटकावर ल± क¤िþत
केले आहे. िविवध आÓहाने आिण िवकासा¸या संधीनुसार आपण कामाकडे पाहतो. कामाची
संकÐपनाच फार गुंतागुंतीची आहे, ÿÂयेक नोकरीची भूिमका Óयĉìला संसाधने, ताण आिण
अपे±ां¸या अनो´या िम®णासह मानसशाľीयŀĶ्या वेगÑया संदभाªत ठेवते.
८.२.१ तŁण ÿौढावÖथेतील ओळख: कामाची भूिमका (Identity during Young
Adulthood: The Role of Work) :
Óहॅल¤ट (१९९०) यांनी तŁण पुŁष ÿौढां¸या रेखांशाबाबत अËयास केला, Âयांना असे
आढळले कì, िवसाÓया दशका¸या सुŁवातीस पुŁष Âयां¸या पालकां¸या अिधकारामुळे
ÿभािवत होतात, परंतु िवसाÓया दशका¸या उ°राधाªत आिण ितसाÓया दशका¸या
सुŁवातीस ते अिधक Öवाय°तेने वतªन करतात. या कालावधीत ते िववाह करतात आिण
Âयांना आपÂयेही होतात. Âयाच दरÌयान , ते Öवत:¸या Óयवसायावर देखील ल± क¤िþत
करतात. थोड³यात हा Óयवसाय ŀढी करणाचा कालावधी असतो.
आपÐया Óयवसायात अÂयंत वर¸या Öथानांवर पोहचÁयासाठी लोक खूप पåर®म करतात.
अशा Óयĉì िनयमांचे काटेकोरपणे पालन करणारे असतात आिण Âयां¸या Óयवसायातील
िनयमांचे पालन सुĦा काटेकोरपणे करतात. Óहॅल¤ट यां¸या मतानुसार, Óयवसाय munotes.in

Page 148

िवकासाÂमक मानसशाľ
148 ŀढीकरणा¸या कालावधीत तŁण ÿौढां¸या जीवनात कामाची भूिमका खूप महÂवाची असते.
Óयवसाय ŀढीकरणा¸या कालावधी हा एåरकसन यां¸या संलµनता िवłĦ िवलगता या
मानसशाľीय ओळखी¸या अवÖथेÿमाणेच महÂवाचा आहे. आि®त कौटुंिबक
ओळखीपासून वेगळे केÐयानंतर Óयĉìला Öवतःची Öवतंý ओळख िनमाªण करÁयास काम
मदत करते. एखादी Óयĉì ÿौढÂवा¸या टÈÈयावर पोहचताच , Óयवसायाची, कुटुंबाची आिण
जोडीदाराची काळजी यासार´या िविवध जबाबदाöया येतात. Óयवसाय िनवडणे ही अशी
गोĶ आहे ºयाबाबत िनणªय घेणे सोपे नाही, हे िदसते Âयापे±ा फार गुंतागुंतीचे आहे.
तŁण ÿौढपणा हा Óयवसाया¸या ŀढीकरणासह िवकासाचासुÖपĶ टÈपा आहे. २० ते ४०
वष¥ वयोगटात अनुभवला जाणारा हा टÈपा आहे. Óयĉì Óयवसाया¸या िनकषांचे तंतोतंत
पालन करतात आिण अनुयायांनीही िनयमाचे पालन करÁयासाठी आúही असतात.
ÖवातंÞय आिण ÿij िवचारÁयाची पूवêची ÿवृ°ी, Öवतः काम करत असताना बदलताना
िदसून येते.
तथािप, समी±क सांगतात कì, हे िनÕकषª िविवध कारणांमुळे सामाÆयीकृत केले जाऊ
शकत नाहीत. सवªÿथम, संशोधनातील नमुना िनवडीवर टीका केली आहे.Âयांनी
अËयासासाठी एक मोठा न मुना घेतला, परंतु सवª अÂयंत ÿितबंिधत व िवल±ण तेजÖवी
पुŁष होते. जर Âयांनी सरासरी बुिĦम°ेसह ľी आिण पुŁष दोघांचे नमुने घेतले असते तर
आIJयªकारक िनÕकषª आले असते. आजकाल, िľया कायªशĉìचा महßवपूणª भाग आहेत,
Ìहणून Âयां¸याकडे दुलª± करणे हा या अËयासाचा मु´य दोष आहे.
दुसरे Ìहणजे, हा अËयास १९३० मÅये करÁयात आला होता. तेÓहापासून सामािजक
िनयम मोठ्या ÿमाणात बदलले आहेत आिण आता श³यता अशी आहे कì, लोक १९३०
¸या दशकातील कामाला जाÖत महßवदेत नाहीत.
८.२.२ Óयवसाय िनवडणे: जीवनाचे कायª िनवडणे (Picking an Occupation:
Choosing Life’s Work) :
ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या कालावधीत Óयवसाय िनवडणे हा अÂयंत अवघड व गुंतागुंतीचा
िनणªय असू शकतो. काही Óयĉì लहानपणापासूनच ÖपĶ करतात कì, Âयांना कोणता
Óयवसाय करायचा आहे आिण Âया िदशेने ते काम करतात, इतर काहéसाठी ही संधीची बाब
आहे आिण Âयापैकì बरेच जण पयाªयांचा नीट िवचार करत दीघªकाळासाठी अिनिIJत
राहतात. Óयवसायाची िनवड करताना व िनवडलेला Óयवसाय आयुÕयभर िटकवून
ठेवÁयासाठी अनेक घटक महßवपूणª असतात.
िगंझबगª यांचा Óयवसाय िनवड िसĦांत (Ginzberg’s Career Choice Theory) :
िगंझबगª यांनी असे ÿितपादन केले कì, Óयवसायाची िनवड करताना लोक साधारणपणे
अनेक टÈपे पार करीत असतात.
कÐपनारÌय कालावधी: सवª ÿथम, ते कÐपनारÌय कालावधीतून जातात, हा कालावधी
वया¸या आकरा वषा«पय«त िटकतो. या काळात नोक रीसाठी आवÔयक कौशÐये, ±मता
िकंवा नोकöयां¸या उपलÊधतेकडे जाÖत ल± न देता Óयवसायाची िनवड सहजपणे करतात. munotes.in

Page 149

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
149 अशा िनवडी Âया ±णी¸या Âयां¸या आवडी¸या आधारावर केÐया जातात. अशा िनवडी खूप
चंचल असतात, काही िदवसातच Âयांचा Âयाग केला जातो आिण इतर ÓयवसायामÅये
आवड िनमाªण होते. उदाहरणाथª, ŀĶी कमी असूनही एखादी Óयĉì पायलट बनÁयाचा
िनणªय घेऊ शकते. काही िदवसांनंतर, तो नोकरीसाठी आवÔयक उंची नसूनही सैिनक
बनÁयाचा िनणªय घेऊ शकतो. थोड³यात, आपण असे Ìहणू शकतो कì, ते Óयवसाया¸या
कÐपनारÌय जगात दंग असतात.
चाचणी कालावधी: हा कालावधी बालपणा¸या शेवटापासून कुमारावÖथेपय«त आढळून येतो.
या काळात, लोक अिधक Óयावहारीपणे िवचार करतात. ते Âयां¸या आवडी¸या िविवध
Óयवसायां¸या आवÔयकतांबĥल िवचार करतात. तसेच असा Óयवसाय पÂकरÐयानंतर
आपÐया जीवनातील उिĥĶ्ये आिण मुÐये साथª होतील काय याचाही िवचार Óयĉì करते.
वाÖतववादी कालावधी: वाÖतववादी कालावधी हा तŁण अवÖथेतील कालावधी आहे.या
कालावधीत, तŁण Óयासाियक ÿिश±ण घेऊन िकंवा ÿÂय± अनुभव घेवून िविशĶ पयाªय
िनवडतात. Óयवसाया¸या िविवध पयाªयांचा शोध घेतÐयानंतर शेवटी एका Óयवसायाची
िनवड करतात व Âयासाठी अिवरत पाठपुरावा करतात.
हा िसĦांत सामाÆय बुĦी¸या Óयĉéना आवाहन करतो, परंतु टीकाकारांचे मत आहे कì
Óयवसायाची िनवड करणे सोपे आहे. ºया पĦतीने Óहॅल¤ट¸या अËयासातील नमुना
िनवडीवर टीका केली गेली, Âयाचÿमाणे िगंझबगª यां¸या संशोधनामÅये ही नमुना िनवडीत
दोष िदसून येतो. Âयांनी मÅयम सामािजक-आिथªक Öतरावłन नमुना घेतला आिण कमी
सामािजक -आिथªक Öतरांचा िवचार केला नाही.मÅयम सामािजक-आिथªक ÖतरांमÅये कमी
सामािजक-आिथªक Öतरांपे±ा अिधक पयाªय असतात. खरं तर, बö याचदा, खाल¸या
सामािजक-आिथªक Öतरांना कोणताही पयाªय नसतो आिण Âयां¸या मागाªत येणारा
कोणताही Óयवसाय Âयांना Öवीकारावा लागतो. Âयामुळे या संशोधनामधील िनÕकषा«चे
सामाÆयीकरण करणे योµय नाही.
या िसĦांताबाबत दुसरी टीका अशी केली जाते कì, ÿÂयेक टÈÈयातीशी संबिधत वयोगट
खूप कठोर आहेत. उदाहरणाथª, खाल¸या सामािजक -आिथªक Öतरावरील Óयĉìला
लहानपणापासूनच कौटुंिबक उÂपÆनाला मदत करÁयाची आवÔयकता असते Ìहणून खूप
लहान वयात शाळा सोडावी लागते. अशा Óयĉì वाÖतववादी कालावधीपे±ा खूप कमी
वयात Óयवसायाची िनवड करतात. दुसरी टीका अशी आहे कì, आिथªक बदलांमुळे अनेक
लोकांनी Âयां¸या आयुÕया¸या वेगवेगÑया टÈÈयावर Óयवसाय बदलले आहेत. उदाहरणाथª,
एखादा Óयĉì ४० वषा«चा आहे आिण तो कारखाÆयात काम करत असताना कंपनी¸या
धोरणामुळे अचानक कामावłन काढÐयामुळे, या टÈÈयावर आपला Óयवसाय बदलू शकतो
आिण कुटुंबालाउदरिनवाªहासाठी चहा िवøेता िकंवा वाहनचालक बनू शकतो. Ìहणून
जीवनात Óयवसाय िनवड िनिIJत नाहीत , पåरिÖथतीनुसार ते कधीही बदलू शकतात.
हॉलंड यांचा ÓयिĉमÂव ÿकार िसĦांत (Holland’s Personality Type Theo ry):
हॉलंडयां¸या मतेÓयवसाय िनवड Óयĉì¸या Óयिĉमßवावर पåरणाम करतात. जर एखाīा
Óयĉìचे Óयिĉमßव िविशĶ ÿकार¸या Óयवसायाशी जुळत असेल तर Óयĉì आनंदी व munotes.in

Page 150

िवकासाÂमक मानसशाľ
150 समाधानी असेल आिण िनवडलेला Óयवसाय दीघª काळ िटकून राहÁयाची श³यता असते.
दुसरीकडे, जर Óयिĉमßव व िविशĶ ÿकार¸या Óयवसाय यांचा चांगला मेळ बसत नसेल तर
Óयĉì असमाधानी राहते आिण आपला Óयवसाय बदलÁयाचा ÿयÂन करते.
हॉलंड यांनी Óयवसाय िनवडी¸या ŀिĶकोनातून Óयिĉमßवाचे सहा ÿकार मांडले
आहेत, ते पुढीलÿमाणे:
१. वाÖतववादी: अशा Óयĉì कमाली¸या Óयवहाåरक असतात. Âयांना वाÖतवाची पåरपूणª
जाणीव असते. ते Óयावहाåरक समÖया सोडवणारे, Óयवहाåरक अंगाने िवचार करणारी
व शारीåरकŀĶ्या स±म, धडधाकट असली तरी नेहमी जमीनीवर असतात. Âयांची
सामािजक कौशÐये मÅयम ÿतीची असतात. अशी माणसे चांगले शेतकरी, मजूर आिण
वाहनचालक Ìहणून यशÖवी होतात.
२. बुिĦमान: अशा Óयĉéचा कल सैĦांितक आिण अमूतª गोĶीकडे असतो. Âयांना
इतरांशी जमवून घेणे, चार चौघात िमसळणे फारसे चांगले जमत नाही. परंतु ते चांगले
शाľ² Ìहणून चमकू शकतात कारण ते गिणत आिण िव²ानामÅये हòशार असतात.
३. सामािजक: अशा Öवłपाचे ÓयिĉमÂव असलेÐया Óयĉì बोलÁयात पटाईत असतात.
Âयां¸याकडे सामािजक कौशÐये जाÖत असतात व परÖपर संबंध चांगले असतात.
अशा लोकांना इतरांचा सहवास आवडतो व इतर लोकांबरोबर काम करÁयास Âयांना
आवडते. िवøेता, िश±क, सÐलागार आिण समुपदेशक या ±ेýात ते अिधक
चमकतात.
४. पारंपाåरक: अशा ÿकार¸या ÓयिĉमÂवा¸या Óयĉì आखून िदलेली कामे
सुिनयोिजतपणे करणे अिधक पसंत करतात. लेखिनक सिचव आिण बँकेतील
कमªचारी अशी कामे करणे Âयांना आवडते.
५. साहसी: अशा Óयĉì जोखीम घेणाöया, Öवत: पुढाकार घेऊन काम करणे यामÅये
आवड असणारी असतात. अशी माणसे चांगला नेता आिण ÓयवÖथापक Ìहणून
िवशेषतः ÿभावी असू शकतात.
६. कलाकार: या Óयिĉमßव ÿकारातील Óयĉì Öवतःला Óयĉ करÁयासाठी आिण ते
सहसा इतरांशी संवाद साधÁयासाठी कलेचा वापर करणे Âयांना अिधक िÿय असते.
अशा Óयĉì कलािवÕकारा¸या ±ेýामÅये चमकू शकतात.
हॉलंड यांचा Óयिĉमßव ÿकार िसĦांत Óयवसाय समुपदेशन ±ेýामÅये खूप लोकिÿय आहे.
या लोकिÿयतेचे एक कारण Ìहणजे हा िसĦांत केवळ Óयिĉमßवाचा एकचÿकार ÖपĶ करत
नाही. हॉलंड¸या िसĦांतावर आधाåरत मोजमाप पĦत Óयिĉमßवा¸या ÿÂयेक ÿकाराला गुण
देतात. गृिहतक असे मांडले आहे कì, सवª ÓयĉéमÅये सवª ÿकारचे Óयिĉमßव ÿकार
असतात परंतु या Óयिĉमßवाचे ÿमाण कमी-जाÖत असते. तरीदेखील हा िसĦांत खूप
लोकिÿय आहे, परंतु या िसĦांतावर अशी टीका केली कì, वाÖतिवक जीवनात असे बरेच
लोक आहेत जे Óयवसाय करतात जे हॉलंड¸या Óयिĉमßव ÿकारांशी जुळत नाहीत. munotes.in

Page 151

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
151 ८.२.३ Óयवसायातील पयाªय, कौशÐय िवकास आिण भारतातील सरकारी धोरणे
(Career Choices, Skill Deve lopment, and Government Policies in
India) :
भारत Âया भाµयवान देशांपैकì एक आहे ºयांची तŁणांची सं´या वयोवृĦ लोकसं´येपे±ा
जाÖत आहे. अथªÓयवÖथे¸या उÆनतीसाठी तŁणांची भूिमका सवाªत महßवपूणª आहे. तŁण
कायª±ेýात येÁयापूवê योµय कौशÐयांनी सुसºज असणे फार महÂवाचे आहे.
भारत देशामÅये ®म आिण रोजगार मंýालय, भारत सरकार यांनी २०११-१२ मÅये
केलेÐया सव¥±णात असे आढळून आले कì, आपÐया देशात बेरोजगारीचे ÿमाण
िनर±रांपे±ा (१.२%) पदवीधरांमÅये (९.४%) खूप जाÖत आहे. यामुळे सुिशि±त तŁणांची
रोजगार±मता वाढवÁयाची गरज अधोरेिखत झाली आहे. िश±ण आिण रोजगार यां¸यातील
अंतर भłन काढÁयासाठी भारतसरकारने २००९ मÅये कौशÐय िवकासाचे राÕůीय धोरण
तयार केले. Âयािशवाय, सरकारĬारे पंतÿधान रोजगार िनिमªती कायªøम, महाÂमा गांधी
राÕůीय úामीण रोजगार हमी कायदा यासारखे अनेक रोजगार िनिमªती कायªøम चालवले
जातात.
तसेच, सÅया भारतातआवÔयकतेनुसार Óयावसाियक िश±णाची ±मता आिण ŀĶीकोन
मयाªिदत आहे. यापैकì बरेच िवīमान कायªøम िवरोधाभासीपणे वापरात नाहीत. Âयाची
अनेक कारणे आहेत, जसे कì:
१. ŀिĶकोनाची समÖया : साधारणपणे भारतात, Óयावसाियक िश±ण कमी दजाª¸या
नोकöयांशी संबंिधत आहे.
२. Óयावसाियक िश±णाची रचना : Óयावसाियक िश±णाची िवīमान रचना इतर उ¸च
िश±णा¸या संभवनीय गोĶीशी सुिÖथतीत पĦतीने जुळणारेनाहीत.
३. मािहतीची कमतरता : Óयावसाियक िश±णामÅये दोन ÿकार¸या मािहतीची कमतरता
असते. एक, िविशĶ Óयावसाियक अËयासøम केÐयानंतर िवīाÃया«ना नोकरी¸या
कोणÂया संधी उपलÊध आहेत हे मािहत नसते आिण दुसरे Ìहणजे, िविशĶ
Óयावसाियक अËयासøम केÐयानंतर नोकरी¸या संधéची मािहती कोण देऊ शकते हे
Âयांना मािहत नसते. Âयामुळे Âयां¸याकडे मािहतीही नाही आिण Óयावसाियक
अËयासøम केÐयानंतर नोकरी¸या संभाÓय संधéबĥलची मािहती कोणाकडून िमळू
शकते हे देखील Âयांना माहीत नाही.
४. Óयावसाियक अËयासøम आिण ®म बाजार यां¸यातील दुवा अÂयंत कमकुवत आहे.
५. Öवयंरोजगार करणारे लोक जे अनौपचाåरक अथªÓयवÖथेचा मु´य भाग बनतात आिण
लोकसं´येचा मोठा भाग या तŁणांना ÿिश±ण देÁयासाठी कमी पडत आहे.
अúवाल व Âयांचे अÆय सहकारी (२०१२) यांनी उīोग आिण िवīाÃया«¸या गरजांमधील
अंतर कमी करÁयास मदत कł शकणारी ÿमुख वैिशĶ्ये सांिगतली आहेत. ही ÿमुख
वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे आहेत munotes.in

Page 152

िवकासाÂमक मानसशाľ
152 १) आपÐया देशातील बरेच िवīाथê Âयां¸या पालकांवर आिण कुटुंबातील सदÖयांवर
अवलंबून असतात ºयामुळे Âयांना कåरयरचे िनणªय घेÁयात मदत होते. Óयावसाियक
अËयासøमांनंतर नोकरी¸या िविवध संधéबĥल केवळ िवīाÃया«चीच नÓहे तर Âयां¸या
पालकांची जागłकता वाढवणे अÂयंत महßवाचे आहे.
२) पूवê, हा एक सामािजक िनयम होता तसेच ®Ħा होती कì, तŁण Óयĉì आपÐया
पालकां¸या पावलांवर पाऊल ठेवतात. तथािप, संशोधनानुसार असे िदसून आले आहे
कì, ही ÿवृ°ी बदलली आहे आिण जवळजवळ ७७% िवīाÃया«ना Âयां¸या पालकांचा
Óयवसाय करायचा नाही. हे सूिचत करते कì सÅया¸या तŁणां¸या आकां±ा बदलÐया
आहेत. जातीवर आधाåरत Óयवसाय कमी होत आहेत आिण तंý²ानातील ÿगतीमुळे
पारंपाåरक ²ान हÖतांतरीत होÁयाचे ÿमाण कमी होत आहे.
३) संशोधनाने आणखी एक बदल अधोरेिखत केला, तो Ìहणजे, िनÌन सामािजक -
आिथªक Öतरातील तŁणांनी उ¸च सामािजक-आिथªक Öतरातील तŁणांपे±ा उ¸च
िश±ण घेÁयास अिधक उÂसुकता दशªिवली. याचे कारण असे कì, उ¸च गुणव°ा
दाखवणाöयांना रोजगारा¸या उ¸च संधी आिण कमी गुणव°ा दाखवणाöयांना
रोजगारा¸या संधी कमी असतात. ºयांना नोकöया िमळत नाहीत, ते आपला वेळ
घालवÁयासाठी उ¸च िश±णासाठी नावनŌदणी करतात.
संशोधनामÅये िवīाÃया«¸या Óयवसाय िनवडीवर पåरणाम करणारे इतर घटक तपासले.
ÂयामÅये काही पालक, िश±क, मोठी भावंडे, िमý, मीिडया आिण शालेय कåरयर
सÐलागार यांची भूिमका महßवपूणª आहे.
वरील तÃये ल±ात घेऊन असे Ìहणता येईल कì, यशÖवी अंमलबजावणी¸या मागाªत
काही अडथळे आहेत ते पुढीलÿमाणे:
१. Óयावसाियक िश±णाबĥल िवīाÃया«चे मत Ìहणजे, मु´य ÿवाहातील िश±णाशी
तडजोड करणे असे आहे.
२. ‘ÿितिķत’ Óयवसाय करÁयाची आकां±ा
३. िवīाÃया«¸या आकां±ा आिण िविशĶ नोकरी ±ेýातील आवÔयकता यां¸यात
परÖपरसंवादाचा अभाव.
८.२.४ िलंग व Óयवसाय िनवड: मिहलांचे काम (Gender and Career Choice s:
Women’s Work) :
एका िपढीपूवê, ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या काळात ÿवेश केलेÐया अनेक मिहलांनी असे
गृहीत धरले कì घरगुती पÂनी असणे हे सवाªत योµय आिण सवō°म काम आहे.ºयांनी
आपÐया घराबाहेर नोकरी मािगतली Âयांनाही काही िविशĶ Óयवसायांपुरतेच मयाªिदत केले
गेले. उदाहरणाथª, १९६० ¸या दशकापय«त अमेåरकेत सामािजक िनकषांनी िलंगिनहाय
नोकöया िवभागÐया गेÐया. उदाहरणाथª, पोलीस अिधकारी , बांधकाम कामगार, वकìल
यासार´या Óयवसायांना पुŁषांची नोकरी आिण सिचव, िश±क, रोखपाल आिण úंथपाल munotes.in

Page 153

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
153 यांना मिहलांची नोकरी समजली जात असे. ľी आिण पुŁष कोणÂया कामासाठी सवाªत
योµय आहेत यासंदभाªत Óयĉéना सामािजक पारंपाåरक ŀिĶकोनानुसार नोकरीसाठी
िनवडले गेले.
परंपरेÿमाणे, पारंपाåरक, नातेसंबंधांशी संबंिधत Óयवसाय, पåरचाåरका इÂयादी
Óयवसायांसाठी िľया योµय असÐयाचे आढळले. तर, पुŁष एजंट व ÿितिनधी यासार´या
Óयवसायांसाठी योµय असÐयाचे आढळले. पारंपाåरक Óयवसायांना आधुिनक Óयवसायांपे±ा
कमी दजाª व मोबदला िमळत आहे.
तथािप, सÅया¸या कालावधीत िलंगावर आधाåरत भेदभाव दशकांपूवê¸या तुलनेत खूप
कमी आहे. जर सÅयािलंग भूिमका िवषयक पूवªúह पाळला गेला तरतो दंडनीय आहे. मागील
वषा«¸या तुलनेत मिहलांना िमळालेÐया संधी अिधक आहेत. पुŁषांपे±ा कमी दजाª आिण
वेतन असूनही घराबाहेर काम करणाöया मिहलांची सं´या वाढली आहे.
जरी िľयांना सÅया पूवêपे±ा अिधक संधी असÐया तरी जवळजवळ ÿÂयेक Óयवसायात
पुŁषांचे वचªÖव असÐयाची श³यता नाकारता येत नाही. Ìहणून आज¸या पåरिÖथतीत
आजूनही काही उÐलेखनीय िलंगभेद आहेत. उदाहरणाथª, पुŁष वाहनचालकाला पूणª वेळ
नोकरी िमळते तर मिहला वाहन चालकाला अधªवेळ नोकरी िदली जाते. िľया अनेक
समान ÓयवसायांमÅये अजूनही पुŁषांपे±ा ल±णीय कमी कमाई करतात. पåरवतªनाचा ÿभाव
अजूनही अनेक संÖथांमÅये कमीच आहे, Âया िठकाणी मिहलांना सवō¸च Öथान िदले जात
नाही. बöयाचदा जे लोक कमी ÿमाणात पåरवतªन मानतात ते अितशय सूàमपणे भेदाÂमक
कृती करतात आिण Âयांना या कृती मिहला व अÐपसं´यांकांिवŁĦ भेदभावपूणª असतात
याची जाणीव नसते.
८.२.५ लोक का काम करतात ? उपजीिवकेपे±ा जाÖत कमाई (Why Do People
Work? More Than Earning a Living) :
लोक Öवतःचा आिण कुटुंबाचा उदरिनवाªह करÁयासाठी काम करतात, परंतु वाÖतिवकता
वेगळी असू शकते. तŁण नोकरी िमळवÁयाचा ÿयÂन करतात यासाठी अनेक कारणे
आहेत.
आंतåरक आिण बाĻ ÿेरणा (Intrinsic and Extrinsic Motivation) :
लोक खाýीशीर बि±से िमळवÁयासाठी िकंवा बाĻ ÿेरणा ÿाĮ करÁयासाठी कायª करतात.
बाĻ ÿेरणा ही अशी अवÖथा Ìहणून पåरभािषत केली जाऊ शकते जी लोकांना मूतª िकंवा
ब±ीस िमळवÁयासाठी बळ देईल, जसे कì ÿितķा िकंवा पैसा. दुसरीकडे, Óयĉì Öवतः¸या
आनंदासाठी, आिथªक व वैयिĉक बि±सांसाठी काम करतात, यास आंतåरक ÿेरणा असे
Ìहणतात. पाIJाÂय समाजातील काही Óयĉì नैितकŀĶ्या धमªिनķ कामासाठी सदÖयÂव
घेतात. यामागे Âयांचा हेतू असा असतो कì, धािमªक काम अÂयंत महÂवाचे आिण Öवतःचे
आहे. काम करणे ही एक अथªपूणª कृती आहे ºयामुळे मानिसक आिण आÅयािÂमक कÐयाण
व समाधान िमळते.
munotes.in

Page 154

िवकासाÂमक मानसशाľ
154 कामा¸या माÅयमातून वैयिĉक ओळखीला देखील अथª ÿाĮ होतो. उदाहरणाथª, जेÓहा
लोक पिहÐयांदा भेटतात तेÓहा ओळख कłन देताना आपण कुठे राहतो आिण
उपजीिवकेसाठी कोणता Óयवसाय करतात याबाबत चचाª करतात. लोक कोणता Óयवसाय
करतात यावłन ही Âयांची ओळख होते. मानवी जीवनातील महßवाचा कालखंड
Óयवसायात जात असÐयाने Óयवसाय हा लोकां¸या सामािजक जीवनातील मु´य घटक
बनतो. या कालावधीत सामािजक संबंध िनमाªण करणे, मैýी करणे व सामािजक उपøम
देखील समािवĶ होतो, यांचा Óयĉé¸या जीवनातील इतर ±ेýांमÅये सुĦा समावेश होतो.या
कालखंडात वािषªक मेजवानी, कामाशी संबंिधत औपचाåरक जेवणासारखे सामािजक
दाियÂव देखील पाळले जाते.
अखेरीस दजाª िनिIJत करÁयाचा एक महßवपूणª घटक Ìहणजे लोक कोणÂया ÿकारचे काम
करतात. समाजाने केलेÐया मूÐयांकनानुसार Óयĉìचा दजाª असतो. उदाहरणाथª, डॉ³टर
आिण वकìल हे पदानुøमानुसार वर मानले जातात, तर घरकाम करणाöया Óयĉì आिण
हॉटेलमधील वाढपी (वेटर) पदानुøमे खाली येतात.
नोकरीबाबत समाधान ( Satisfaction on the Job) :
नोकरीशी संबंिधत िविशĶ दजाªचा कामावर पåरणाम होत असतो. जेÓहा नोकरीचा दजाª
जाÖत असतो तेÓहा समाधान जाÖत असते. ÿामु´याने वेतनाचा कुटुंबातील इतर
सदÖयां¸या िÖथतीवर पåरणाम होÁयाची श³यता जाÖत आहे. कामाचे समाधान िनिIJत
करÁयासाठी, दजाª हा एकमेव पैलू नाही, हे कामा¸या Öवłपावłन अनेक घटकावर
समाधान अवलंबून असते. काही कंपÆयांमÅये कामासंदभाªतील संभाषणे आिण िवøìवर
देखरेख केली जाते ºयात िनयुĉ केलेÐया Óयĉéचे ईमेल आिण वेब वापराचे िनरी±ण केले
जाते. अशा नोकöयांमुळे कमªचाöयांमÅये असंतोष िनमाªण होतो.
नोकरीमÅये जेÓहा समाधान जाÖत असते त¤Óहा कमªचारी Âयां¸या नोकरी¸या िठकाणी उ°म
योगदान देतात आिण Âयांना िवĵास असतो कì, Âयां¸या मतांना महßव आहे. िविवधता
ÿदान करणाöया आिण िविवध कौशÐयांची आवÔयकता असलेÐया नोकöयांना इतरांपे±ा
अिधक ÿाधाÆय िदले जाते. शेवटी, कमªचाöयांचा इतरांवर जेवढा अिधक ÿभाव (ÿÂय±
िकंवा अÿÂय±) तेवढे नोकरीमÅये अिधक समाधान असते.
आपली ÿगती तपासा
१. ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या काळातील Óयवसायाबĥलचा ŀĶीकोन ÖपĶ करा ?
२. Óयवसाय िनवडताना िलंगभूिमका महßवाची आहे का? आपले उ°र योµय
उदाहरणांसह िलहा.
३. कामातील भूिमकेवर सिवÖतर टीप िलहा.

munotes.in

Page 155

पूवª-ÿौढावÖथेतील सामािजक आिण ÓयिĉमÂव िवकास – I
155 ८.३ सारांश थोड³यात, सवाªत महßवाचे Ìहणजे ÿौढÂवा¸या कालखंडातील फायदे आिण तोट्यांसह
महßवा¸या िÖथÂयंतरांचा शोध घेतला. ÿौढÂवा¸या कालावधीत घेतलेले बहòतेक िनणªय
संपूणª आयुÕयसाठी महÂवाचे असतात व जीवनातील बöयाच घटकांवर पåरणाम करतात.
आपण Âयापैकì सवाªत महßवपूणª िनणªय Óयवसाय िनवडीबाबत घेतो. तŁण Óयĉé¸या
जीवनात िनवडलेÐया Óयवसायाची भूिमका वेगवेगÑया ÿकारची असते हे Âयांचा दजाª,
ओळख आिण जीवनातील योगदानासार´या अनेक ±ेýांवरील पåरणामावłन आपण
पिहले आहे.
Óयवसायाची िनवड करताना कुटुंबाची भूिमका ही महßवाची असते. तŁण Âयां¸या
पालकांÿमाणेच सामािजकŀĶ्या समान Öतरावरील Óयवसाय िनवडÁयाची श³यता असतेहे
ÖपĶ झाले आहे. आज¸या पåरिÖथतीत हे िनÕकषª श³यतो लागू होत नाहीत कारण आज
Âयां¸या Åयेयांवर पåरणाम करणाöया िश±णा¸या पातळीत वाढ झाÐयामुळे Óयĉìचा कल
बदलला आहे.
Óयवसायाची िनवड आिण कामातील वातावरणावर िलंगभूिमकांचा काय पåरणाम होतो
याबĥल आपण चचाª केली. तथािप, कामा¸या िठकाणी आिण Óयवसाया¸या िनवडीची
तयारी करताना िलंगभेद आिण पूवªúह या समÖया अजूनही िदसून येतात. अनेक दशकांपूवê
बöयाच िľयांना असे वाटले होते कì, Âयां¸यासाठी सवाªत योµय अशा नोकöया Âयां¸याकडे
आहेत, Âया Ìहणजे गृिहणी असणे. ºयांनी घराबाहेर नोकरी िमळवÁयाचा ÿयÂन केला
Âयांनाही सामािजक ŀिĶकोनांनुसार िविशĶ Óयवसायांपुरतेच मयाªिदत ठेवले गेले. अलीकडे,
िलंगा¸या आधारावर भेदभाव पूवê¸या तुलनेत कमी आहे. मिहलांना िमळणाöया
Óयवसाया¸या संधी तुलनेत पुŁषांपे±ा जाÖत आहेत.
ÿौढÂवा¸या सुŁवाती¸या कालावधीत Óयवसाय िनवडीवर पåरणाम करणारे अनेक घटक
आपण पिहले आहेत. एखाīा Óयĉìने िनवडलेÐया Óयवसायावर देखील Óयिĉमßवाचा
ÿभाव असतो. जॉन हॉलंड यांनी ÿÖतािवत केलेÐया Óयिĉमßवा¸या ÿकारांनी असे नमूद
केले आहे कì, जेÓहा लोक Âयां¸या नोकरीशी जुळÁयास स±म आिण जाÖत समाधानी
असतात तेÓहा ते सवाªत जाÖत यशÖवी होऊ शकतात. हॉलंड यांनी Óयिĉमßवाचे
वाÖतववादी, बौिĦक, सामािजक, पारंपाåरक, साहसी आिण कलाÂमक असे सहा ÿकार
मांडले आहेत. हॉलंड यां¸या Óयिĉमßव ÿकारामÅये काही कमतरता देखील आहेत, कारण
ÿÂयेक Óयĉìचा या ÿकार¸या Óयिĉमßवात समावेश होत नाही.
िगंझबगª यां¸या Óयवसाय िनवड िसĦांतानुसार Óयवसायाची िनवड करताना
ÓयĉìकÐपनारÌय कालावधी , चाचणी कालावधी आिण वाÖतववादी कालावधी या
टÈÈयातून जातात. ताŁÁय हा एक जीवनातील महßवाचा टÈपा मानला जातो. या
कालावधीत कåरयरचे ŀढीकरण होते व जीवनाचा एक क¤þिबंदू बनला जातो. जीवनातकायª
करÁयाचे पारंपाåरक मागª सोडून देणे आिण नवीन मागª Öवीकारणे हे पåरवतªन असं´य
मागा«नी घडून येते. संशोधकां¸या मते, Óयवसाय हा िवकासाचा एक महßवाचा टÈपा आहे,
तŁणांनी Óयवसाय िनवडीचा िनणªय अÂयंत काळजीपूवªक घेणे आवÔयक आहे. Óयवसाय munotes.in

Page 156

िवकासाÂमक मानसशाľ
156 िनवडणे हा जीवनामधील महßवाचा िनणªय आहे Ìहणून तो जाÖत गुंतागुंतीचा बनत जातो.
Óयĉì¸या जीवनात Óयवसाय िनवडताना आिण उवªåरत आयुÕय जगताना इतर असं´य
घटकांची भूिमका महßवाची असते. काही जण Óयवसाय िनवडीचे ®ेय Âया¸याशी िनगिडत
आिथªक घटकांना देतात तर काहéचा सामािजक सेवा व इतर असं´य पåरवतªनशील
घटकांशी संबंध असतो.
शेवटी, आपण नोकरीत समाधान देणारे बाĻ आिण आंतåरक घटक ÖपĶ कłन लोक काम
का करतात या ÿijाचे उ°र िदले. नोकरीमुळे Óयĉéचा केवळ दजाªच नÓहे तर वैयिĉक
आिण सामािजक ओळख देखील िनिIJत करÁयात मदत होते. नोकरीचे Öवłप, दजाª,
कामाची मािहती , इतरांवर ÿभाव पाडÁयातील जबाबदारीची िविवधता या िविवध घटकांचा
Óयĉì¸या समाधानावर पåरणाम होतो. नोकरीतील समाधान कामातून िमळवले जाऊ शकते
आिण Óयĉì करत असलेÐया कामा¸या दजाªवłन समाधान िनिIJत होते. जेÓहा नोकरीचा
दजाª उ¸च असतो तेÓहा समाधान ही जाÖत असते आिण जेÓहा नोकरीचा दजाª कमी असतो
तेÓहा समाधान ही कमी असते. केवळ नोकरीचा दजाªवłन नाही तर नोकरी¸या
Öवłपावłन देखील समाधान िमळत असते.
८.४ ÿij १. िगंझबगª यांचा Óयवसाय िनवड िसĦांत ÖपĶ करा.
२. हॉलंड यां¸या Óयिĉमßव ÿकार िसĦांताचे वणªन करा.
३. अ. लोक काम का करतात ? थोड³यात समजावून सांगा.
ब. नोकरीमधील समाधानावर सिवÖतर टीप िलहा.
४. कामातील िलंगभूिमका यावर सिवÖतर टीप िलहा.
५. आंतåरक आिण बाĻ ÿेरणा थोड³यात ÖपĶ करा.
८.५ संदभª • Feldman , R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life
Span. (8th Ed). India: Pearson India Education services Pvt. Ltd

***** munotes.in